Ελένη Πολυχρονάτου: Η έννοια του χώρου και η έννοια του χρόνου στο Εικαστικό Έργο

Οι εγκαταστάσεις και τα περιβάλλοντα, έργα τριών διαστάσεων με διαδικασία δημιουργίας παρόμοια με τη ζωγραφική και τη γλυπτικής, που αναπτύχθηκαν στη δεκαετία του '70, κορυφώθηκαν στις δεκαετίες του '80 και του '90 ...

Πολλοί καλλιτέχνες ενέταξαν την τεχνολογία σε αυτό το είδος των έργων. Η κλασική γλυπτική έδωσε τη θέση της στις εγκαταστάσεις, οι οποίες τοποθετήθηκαν στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής, καθώς τα μουσεία σύγχρονης τέχνης (Guggenheim, Τate Modern) χτίζονταν με μεγάλες αίθουσες και γενικά μεγάλους χώρους, ώστε να στεγάσουν τα έργα αυτά τα οποία συχνά ήταν σε κολοσσιαία κλίμακα.

Καθώς ο σύγχρονος καλλιτέχνης επέκτεινε το χωρικό πλαίσιο παρουσίασης του έργου του, η έννοια του χώρου διαμορφώθηκε ως ένα βασικό συστατικό της καλλιτεχνικής πρακτικής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο όρος «εγκατάσταση» όριζε όχι τόσο το αντικείμενο αυτό καθεαυτό, αλλά περισσότερο τους συσχετισμούς μεταξύ διαφορετικών στοιχείων ή την αλληλεπίδραση των αντικειμένων και του χώρου που τα περιέχει.

Η αντίληψη αυτή βοηθήθηκε από την αφηρημένη τέχνη, καθώς με αυτήν αποκαλύφθηκε στους καλλιτέχνες ότι ο καλλιτεχνικός χώρος, ο χώρος μέσα στα όρια του πίνακα, είναι ένας κόσμος αυτόνομος από άποψη οργάνωσης.  
 
Σταδιακά η οργάνωση του καλλιτεχνικού χώρου έγινε ένα βασικό μέλημα του σύγχρονου καλλιτέχνη. Καθοριστικής σημασίας υπήρξαν η Body Art και η Performance, μέσω των οποίων έγινε αποδεκτή η παραδοχή του μοντέλου ως αυτόνομου έργου, οι εγκαταστάσεις (installations), μέσω των οποίων προστέθηκε η χρήση έτοιμων αντικειμένων που δεν τα είχαν δημιουργήσει καλλιτέχνες, και η τεχνολογία, η οποία αξιοποίησε την έτοιμη εικόνα.

Αυτοί οι βασικοί παράγοντες ώθησαν το σύγχρονο καλλιτέχνη όχι να παρουσιάζει πλέον τις δυνατότητές του στην απεικόνιση, αλλά να προσπαθεί να οργανώνει τον κόσμο του με τη σκέψη, οπότε η τέχνη άλλαξε χαρακτήρα και από χειρωνακτική έγινε περισσότερο φιλοσοφική.

Παράλληλα, η σχετικότητα του χρόνου εμφανίζεται ως κεντρικό θέμα της καλλιτεχνικής έρευνας και ως σημαντικό συστατικό της δομής του καλλιτεχνικού έργου. Με αυτόν τον τρόπο ο καλλιτέχνης διερευνά τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο εφήμερο και στο διαρκές. Με τις Performances, τα Happenings, τις Εγκαταστάσεις, την Process Art και με τη χρήση μέσων της τεχνολογίας που στηρίζονται στο χρόνο (video, κινηματογράφος, ψηφιακή εικόνα, Η/Υ) η έννοια του χρόνου αποτέλεσε δομικό στοιχείο του έργου τέχνης.

Η δυνατότητα να ενσωματωθεί το κοινό μέσα στην εικόνα του video άλλαξε τη σχέση καλλιτέχνη, καλλιτεχνικού έργου και θεατή, καθώς ο τελευταίος συγχωνεύεται στον κόσμο του έργου τέχνης και το έργο τέχνης ενσωματώνεται στην πραγματικότητα του θεατή. Αυτή η αλληλεπίδραση τέχνης και θεατή στάθηκε επίσης αφετηρία σημαντικών ερευνών. Η τεχνολογία προσέφερε στον καλλιτέχνη μια νέα γκάμα εργαλείων και νέες μορφές για την καλλιτεχνική δημιουργία: Video Art, Computer Art, Laser Art, ηχογλυπτική, ηλεκτρονικές εγκαταστάσεις, Net Art. Η χρήση του υπολογιστή εμπλούτισε το έργο πολλών καλλιτεχνών. Η προσέγγιση του τρισδιάστατου χώρου και της κίνησης μέσα σ’ αυτόν με μια αληθοφανή αναπαράστασή του ή η μελέτη πολύπλοκων από κατασκευαστική άποψη μορφών αποτέλεσαν μερικές δυνατότητες του νέου εργαλείου στα χέρια των καλλιτεχνών.

Ο ερχομός των διαδραστικών και πολυμεσικών τεχνών ενίσχυσαν την άποψη ότι η κατανόηση ενός έργου αποτελεί μια αντιληπτική διαδικασία μέσω της νοητικής, χωρικής, σωματικής και φυσικής εμπειρίας.

Οι προσπάθειες αυτές εκφράζουν στην πραγματικότητα την αλλαγή της αντίληψης για την καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία υπερβαίνει πλέον το καθαυτό καλλιτεχνικό πλαίσιο και επιδιώκει τη μεταμόρφωση του οπτικού, υλικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Αυτή η εξέλιξη παρουσιάζει την αλλαγή της δημιουργικής κατεύθυνσης του καλλιτέχνη σε σχέση με την κοινωνία: από την τέχνη ως αντικείμενο στην τέχνη ως περιβάλλον, διαδικασία, συμβάν ή λειτουργία που πραγματοποιείται με την ανταπόκριση του θεατή σε μια σειρά αντιληπτικών ερεθισμάτων.

Επηρεασμένος από προτάσεις αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ο Dani Karavan αντιλήφθηκε το περιβάλλον ως ένα γιγάντιο καλλιτεχνικό αντικείμενο, στο οποίο επιχείρησε να διερευνήσει τις διαλεκτικές σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία του. Στο έργο του White Square,στο Tel Aviv μια γεωμετρική κατασκευή που αποτελείται από κλίμακες πάνω και κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και φορμαλιστικά στοιχεία τα οποία καταλήγουν σε μια κοιλότητα η οργάνωση του χώρου έγινε το βασικό μέλημα.

Από την άλλη πλευρά η κινούμενη εικόνα αποτελεί σήμερα τον κατεξοχήν τρόπο έκφρασης ενός σημαντικού μέρους της διεθνούς καλλιτεχνικής σκέψης. Η Ιρανή Shirin Neshat, της οποίας το έργο εστιάζει στη ζωή των συμπατριωτών της και στην πολιτική κατάσταση της χώρας της, έχει δηλώσει ότι έχει εγκαταλείψει τη ζωγραφική και τη γλυπτική, επιλέγοντας το φιλμ ως καλλιτεχνικό μέσο έκφρασης, γιατί είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να καταγράψει την πραγματικότητα αλλά και να πάει πέρα από αυτήν και ταυτόχρονα να απευθυνθεί σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Η κινούμενη εικόνα είναι πλέον ένα κυρίαρχο μέσο στη σύγχρονη διεθνή σκηνή, όπως και η διερεύνηση των δυνατοτήτων για τη δημιουργία τέχνης μέσα από την πληροφορία και την τεχνολογία.

Info: Η Ελένη Πολυχρονάτου είναι Εικαστικός- Διδάκτωρ σε τέχνη και περιβάλλον του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών