Τοτού Μαρία: "Η εικονογράφηση του γεγονότος της Αναστάσεως του Ιησού κατά την Ορθόδοξη Εκκλησία"

Η εικονογράφηση του γεγονότος της Αναστάσεως του Ιησού κατά την Ορθόδοξη Εκκλησία

«Η Ανάστασις», έργο Μαρίας Τοτού, 2016, διαστάσεις 50Χ70 εκ.

Το γεγονός της Αναστάσεως του Ιησού, δεν αποτελεί μόνο μεγάλο σταθμό στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, ούτε ακόμα ένα ανεξίτηλο ορόσημο στη ζωή των Χριστιανών αλλά κυρίως είναι η βάση και το θεμέλιο της πίστεως στο πρόσωπο του Αναστάντος Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Είναι συγκλονιστική και συγχρόνως αποκαλυπτική η μαρτυρία του Αποστόλου Παύλου «εἰ δέ Χριστός οὐκ ἐγήγερται, κενόν ἂρα τό κήρυγμα ἡμῶν, κενή δέ καί ἡ πίστις ὑμῶν». (Α' Κορ. ιε' 12-19).

            Η Ανάσταση του Χριστού αποτελεί το ύψιστο  γεγονός της πίστεως μας και έχει άμεση σχέση με την Ανάσταση του ανθρώπου. Γίνεται το κέντρο της ορθοδόξου λατρείας μας και μυστική ελπίδα της δικής μας Αναστάσεως  …Προσδοκώ Ανάστασιν νεκρών και ζωήν του Μέλλοντος αιώνος" – όπως επιβεβαιώνουμε με το Σύμβολο της Πίστεως μας.

Χαρακτηρίζεται ως «Πάσχα ἱερόν, καινόν, ἅγιον, Πάσχα μυστικόν, Πάσχα πανσεβάσμιον», αφού «ὑπέρ ἠμῶν ἐτύθη Χριστός» όπως μας διαβεβαιώνει η αποστολική φωνή.

            «Πάσχα λύτρον λύπης», «τό ἡμέτερον Πάσχα» όπως γράφει ο υμνογράφος της Εκκλησίας μας.

«Πάσχα» σημαίνει: διάβασις θα γράψει ο αγωνιστής της Ορθοδοξίας Ιωσήφ Βρυέννιος, «από το σκότος της άγνοιας στο φως της αλήθειας και της χάριτος,

έξοδος από τον άδη και επαναφορά στη ζωή,

ανύψωση από τη γη στον Ουρανό,

μετάβαση από το θάνατο της αμαρτίας στη ζωή της αγιότητος.

Πάσχα, ανόρθωση των θνητών ανθρώπων και Ανάσταση,

ανάκληση των εξορίστων στον Παράδεισο,

παρηγορία των ψυχών και ευφροσύνη του νου,

Πάσχα, αληθινή ζωή».

Από εικονογραφικής πλευράς η Ανάσταση του Χριστού έχει αποδοθεί ανά τους αιώνες ποικιλοτρόπως με διάφορα μέσα, τεχνικές και συνθέσεις.

Σε κανένα από τα  Ευαγγέλια δεν βρίσκουμε ακριβή περιγραφή της Αναστάσεως. Περιγράφεται ο σεισμός, ο κενός τάφος, η εμφάνιση του Αγγέλου και ο τρόμος των στρατιωτών, καθώς η Ανάσταση αποτελεί ένα γεγονός που δεν είδε  άνθρωπος. (Ματθ. 28, 1-15, Μαρκ. 16, 1-9, Λουκ. 24, 1-12, Ιωαν.20, 1-9)

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η εικόνα της Αναστάσεως έχει  δύο τύπους :

Α. Ο ένας τύπος εικονίζει την κάθοδο του Κυρίου στον Άδη

«Η Ανάστασις», έργο Μαρίας Τοτού, 2014, διαστάσεις 2μ.Χ3μ

Β. και ο δεύτερος τύπος που εικονίζει άλλοτε τον Πέτρο και τον Ιωάννη σε κενό Μνημείο κι άλλοτε τον άγγελο που «επί τον λίθον καθήμενος εμφανίστηκε στις Μυροφόρες.

Ο Λεωνίδας Ουσπένσκυ γράφει σχετικά:

«Οι δύο αυτές συνθέσεις χρησιμοποιούνται στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως εικόνες της Αναστάσεως. Στην παραδοσιακή ορθόδοξη αγιογραφία η πραγματική στιγμή της Ανάστασης του Χριστού ουδέποτε απεικονίστηκε. Τόσο τα Ευαγγέλια, όσο και η Παράδοση της Εκκλησίας, σιγούν για τη στιγμή αυτή και δε λένε πως ο Χριστός αναστήθηκε, πράγμα που δεν κάνουν για την Έγερση του Λαζάρου. Ούτε η εικόνα δείχνει αυτό.» Η σιγή αυτή εκφράζει καθαρά τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των δύο γεγονότων. Η Έγερση του Λαζάρου ήταν ένα θαύμα, το οποίο μπορούσαν όλοι να κατανοήσουν, ενώ η Ανάσταση του Χριστού ήταν απρόσιτη σε οποιαδήποτε αντίληψη... Ο ανεξιχνίαστος χαρακτήρας του γεγονότος αυτού για τον ανθρώπινο νου και συνεπώς το αδύνατο της απεικόνισής του είναι ο λόγος που απουσιάζουν εικόνες αυτής ταύτης της Αναστάσεως. Γι’ αυτό στην Ορθόδοξη εικονογραφία υπάρχουν δύο εικόνες, που αντιστοιχούν στη σημασία του γεγονότος αυτού και που συμπληρώνουν η μία την άλλη. Η μία είναι συμβολική παράσταση. Απεικονίζει τη στιγμή που προηγήθηκε της θεόσωμης Ανάστασης του Χριστού – την Κάθοδο στον Άδη, η άλλη τη στιγμή που ακολούθησε την Ανάσταση του Σώματος του Χριστού, την ιστορική επίσκεψη των Μυροφόρων στον Τάφο του Χριστού».

«…προῆλθες ἐκ τοῦ μνήματος καθὼς ἐτέχθης ἐκ τῆς Θεοτόκου …», «Κύριε, ὥσπερ ἐξῆλθες, ἐσφραγισμένου τοῦ, τάφου, οὕτως εἰσῆλθες, καὶ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, πρὸς τοὺς μαθητάς Σου…» -Αναστάσιμα τροπάρια εκ των στιχηρών των Αίνων του πλ. του Α΄ ήχου της Εκκλησίας μας, που υπογραμμίζουν το ανεξιχνίαστο μυστήριο της Αναστάσεως και το παραλληλίζουν με το μυστήριο της Γεννήσεως και την εμφάνισή Του στους μαθητές Του.

Ο Ιερομόναχος Διονύσιος εκ Φουρνά, στην Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, περιγράφει το γεγονός της Αναστάσεως με τρεις απεικονίσεις και την διαχωρίζει από την απεικόνιση της «Εἰς ᾍδου κάθοδος» :

«Ἡ εἰς τόν Ἅδην κάθοδος τοῦ Κυρίου

           Ὁ ᾍδης ὡς σπήλαιον σκοτεινὸν ὑποκάτωθεν βουνοῦ, καὶ ἄγγελοι λαμπροφοροῦντες δένουσι μὲ ἅλυσες τὸν Βεελζεβούλ (τὸν ἄρχοντα τοῦ σκότους) καὶ τοὺς δαίμονας, ἄλλους δέρνοντες, ἄλλους κηνυγοῦντες μὲ κοντάρια˙ καὶ μερικοὶ ἄνθρωποι γυμνοὶ δεμένοι μὲ ἅλυσες καὶ βλέποντες ἄνω˙ καὶ  κλειδωνίες πολλὲς κατατζακισμένες καὶ αἱ πύλαι τοῦ ᾍδου ξερριζωμέναι καὶ ὁ  Χριστὸς παντῶν ἐπ’ αὐτὰς καὶ βαστῶν μὲ τὴν δεξιὰν τὸν Ἀδαμ, μὲ τὴν ἀριστερὰν τὴν Εὔαν˙ καὶ ἐκ δεξιῶν του ὁ Πρόδρομος ἱστάμενος καὶ δεικνύων τὸν Χριστόν˙ καὶ ὁ Δαβίδ πλησίον αυτοῦ καὶ ἄλλοι δίκαιοι βασιλεῖς μὲ στέφανα καὶ κορώνας˙ ἀριστερὰ δὲ ὁ Ἰωνᾶς καὶ Ἡσαΐας  καὶ Ἱερεμίας οἱ προφῆται καὶ ὁ δίκαιος Ἄβελ καὶ ἄλλοι πολλοί, ὅλοι μὲ στέφανα, καὶ κύκλῳ του φῶς ἄπειρον καὶ  ἄγγελοι πολλοί.

Η ανάστασις τοῦ Χριστοῦ

Μνημεῖον ὀλίγον ἀνεῳγμένον καὶ δύο ἄγγελοι καθήμενοι εἰς τὲς ἄκρες του λευκοφόροι, καὶ ὁ Χριστός πατῶν ἐπάνω τοῦ σκεπάσματος τοῦ μνημείου, μὲ τὴν δεξιὰν εὐλογῶν, μὲ τὴν ἀριστερὰν βαστῶν φλάμπουρον μὲ χρυσὸν σταυρόν, καὶ ὑποκάτω αὐτοῦ στρατιῶται, ἄλλοι φεύγοντες, ἄλλοι κείμενοι καταγῆς ὡσεὶ νεκροί, καὶ μακρόθεν αἱ Μυροφόροι βαστάζουσαι τὰ μύρα (Ματθ. κη΄, Μαρκ. ις΄, 1. Λουκ. κδ΄, 2. Ιωαν. κ΄, 1)

Ὁ ἄγγελος φανεὶς ταῖς Μυροφόροις εὐαγγελίζεται τὴν ἀνάστασιν

          Μνημεῖον  ἀνεῳγμένον καὶ εἰς τὸ σκέπασμά του ἄγγελος λευκοφόρος καθήμενος, μὲ τὸ ἔνα χέρι βαστῶν κοντάρι καὶ μὲ τὸ ἄλλο δείχνων τὸ σάβανον καὶ τὸ σουδάριον μέσ’ στὸν τάφον, καὶ αἱ Μυροφόροι ἔμπροσθέν του βαστάζουσαι τὰ μύρα (Ματθ. κζ΄, 5-7. Μαρκ. ις΄, 1-7. Ἰωαν. κ, 11-13)

Ὁ Πέτρος καὶ ὁ Ἰωάννης ἐλθόντες εἰς τὸ μνημεῖον πιστ[οῦνται τὴν ἀνάστασιν].

Μνημεῖον καὶ ἔσω αὐτοῦ ὁ Πέτρος κύπτων και ψηλαφῶν μὲ τὰ χέρια τὸ σουδάριον, καὶ ὁ Ἰωάννης ἔξωθεν ἱστάμενος βλέπει μέσα θαυμάζων, καὶ ἡ Μαγδαληνὴ Μαρία πλησίον κλαίουσα (Λουκ. κδ΄, 12. Ἰωάν. κ΄, 3-7)»

Ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλιο του «ΕΚΦΡΑΣΙΣ» σχετικά με την απεικόνιση της Αναστάσεως, σημειώνει ως πιο άρτια και «γνήσια» τον τύπο της εικόνας  «Η εἰς ᾍδου κάθοδος», γιατί εκφράζει «όσα ιερά και συμβολικά νοήματα εκφράζει ιδία το πασίγνωστον και υπό πάντων ψαλλόμενον, από παίδων έως γερόντων, τροπάριον, «Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωὴν χαρισάμενος.»

Θα συμφωνήσω με την άποψη του Φωτίου Κόντογλου, υπέρμαχου της Βυζαντινής Αγιογραφίας ως προς τον τύπο απεικονίσεως του γεγονότος της Αναστάσεως  του Κυρίου μας, καθώς είχε μελετήσει εις βάθος το θέμα αυτό και η επιχειρηματολογία του εκφράζει και την δική μου γνώμη.

Η Ανάσταση του Χριστού στον εικονογραφικό κύκλο του ναού, αποτελεί μία από τις τέσσερις σημαντικότερες απεικονίσεις των θαυμαστών γεγονότων από την ζωή του Ιησού, μαζί με τον Ευαγγελισμό, τη Μεταμόρφωση και τη Σταύρωση. Το γεγονός της Αναστάσεως του Κυρίου μας, αγιογραφείται στο νότιο τοξωτό τοίχο της νότιας καμάρας του ναού. (Κόντογλου Φ.)

Τέσσερις απεικονίσεις της Αναστάσεως του Ιησού, νεοελληνικής εκδοχής που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 20^ου αιώνα για να κατανοήσουμε το γεγονός ότι συνυπήρχαν πολλές διαφορετικές τεχνοτροπίες για το ίδιο θέμα την ίδια χρονική περίοδο. Οι διαφοροποιήσεις έχουν να κάνουν με το χώρο που προορίζεται να τοποθετηθεί το έργο, την τεχνοτροπία του ζωγράφου-αγιογράφου, την περιοχή αλλά και το ιστορικό πλαίσιο που δημιουργείται αυτό.

Θεόφιλος, Η Ανάσταση του Χριστού, Εκκλησία, Μακρυνίτσας περ.1907

Κωνσταντίνος Παρθένης, «Η Ανάστασις»,Εθν. Πινακοθήκη, 1917

Σπ.Βασιλείου, Εἰς ᾍδου κάθοδος, Αγ. Διονύσιος Αρεοπαγίτης, 1930

Φώτης Κόντογλου, Η Εἰς ᾍδου κάθοδος, Παρεκ. οικογ. Ζαΐμη, Ρίο Πατρών, 1934-35

Πρεσβυτέρα Μαρία Τοτού – Αγιογράφος

Τεταρτοετής φοιτήτρια Τμήματος Εικαστικών και

Εφαρμοσμένων Τεχνών-Καλών Τεχνών-Φλώρινας

ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία Της Βυζαντινής Ζωγραφικής Τέχνης υπό Α. Παπαδόπουλου Κεραμέως (Πετρούπολη 1909), Εκδόσεις Σπανός, Βιβλιοφιλία, 2014

Καλλίνικος Κωνσταντίνος, Ο Χριστιανικός Ναός και τα Τελούμενα εν Αυτώ, Εκδόσεις Γρηγορη, Αθήνα 1969

ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ,  Αποστολική Διακονία , Αθήνα 2014

Κόντογλου Φώτιος, Έκφρασις, Α΄Τόμος, Εκδόσεις Παπαδημητρίου, Αθήνα 2000, 

Παυλάκης Σπυρίδων και Ηλιόπουλος Διονύσιος, Νέον Αναστασιματάριον Αργόν και Σύντομον, Μελοποιηθέν Υπό Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου και διασκευασθέν υπό Ιωάννου Πρωτοψάλτου, Αθήνα, 2013

ΕΓΚΥΚΛΙΟΙ

Επίσκοπος Καστορίας Σεραφείμ, Ποιμαντορική εγκύκλιος (υπ’ αριθμ. 230), Επί τη Αγία και Μεγάλη Κυριακή του Πάσχα, Καστοριά 2009

Επίσκοπος Καστορίας Σεραφείμ, Ποιμαντορική εγκύκλιος (υπ’ αριθμ. 280), Επί τη Μεγάλη Κυριακή του Πάσχα, Καστοριά 2012

Επίσκοπος Καστορίας Σεραφείμ, Ποιμαντορική εγκύκλιος (υπ’ αριθμ. 378), Επί τη Αγία και Μεγάλη Κυριακή του Πάσχα, Καστοριά 2016

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ανδριόπουλου Θεολόγου, Τέσσερις Νεοελληνικές εκδοχές της Αναστάσεως, ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2016 από http://i-m-patron.gr/i-m-patron-old.gr/keimena/texnh/neoellhn.html

ΔΕ 11^η , Η Ανάσταση του Χριστού, ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2016 από http://www.slideshare.net/samakos/11-41207208?next_slideshow=1

η Ανάσταση του Χριστού, Α΄Λυκείου, ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2016 από http://www.slideshare.net/nimessalas53/11-11795743

Η ερμηνεία της εικόνας της Ανάστασης, (2 Ιουνίου 2013), ανακτήθηκε από http://orthodoxianthanatos.blogspot.gr/2013/06/blog-post_4245.html στις 27 Απριλίου 2016