Γιόζεφ Κουντέλκα: «Οι φωτογραφίες μου δεν έχουν εφευρεθεί...»

Σπάνια δέχεται να μιλήσει, τα λέει όλα με τη δημιουργικότητά του, με τη φωτογραφική του μηχανή. Τον θαύμαζα από πάντα. Είναι ένας αυτόπτης μάρτυρας της εποχής μας, ένας καλλιτέχνης που η φήμη του τον έχει κατατάξει στους μεγάλους σύγχρονους φωτογράφους. Γνώρισα τον Γιόζεφ Κουντέλκα την περασμένη Άνοιξη, όταν ήλθε στην Κύπρο για να τη φωτογραφήσει για άλλη μια φορά, βάζοντας τη μικρή μας πατρίδα στη σειρά Vestiges που κτίζει εδώ και δύο δεκαετίες διασχίζοντας είκοσι χώρες που βρέχονται από τη Μεσόγειο, µε σταθμούς σε πέραν των διακοσίων ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιολογικών χώρων. Δέχτηκε να μου μιλήσει μπροστά στο ανοικτό μαγνητόφωνο την ημέρα των εγκαινίων της έκθεσης του «Vestiges 1991-2016», στις 22 Μαρτίου στο Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη στη Λεμεσό. Η έκθεση θα παραμείνει ανοικτή μέχρι τις 28 Απριλίου. Διοργανώνεται από το Ίδρυμα Ευαγόρα και Κάθλην Λανίτη, το Γαλλικό Ινστιτούτο Κύπρου και το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού. Τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Εξωτερικών της Κύπρου και της UNESCO. Ο παγκοσμίου φήμης φωτογράφος του πρακτορείου Magnum μεταμορφώνει τα ερείπια σε ελπίδες μέσα από το ανεπανάληπτο ταξίδι του και νιώθει ότι δεν έχει ακόμη φτάσει στο τέλος με τη φωτογραφία, έχει πολλά να δώσει.

Γράφει: Αντιγόνη Σολωμονίδου Δρουσιώτου
 

 

-Γιατί δεν σας αρέσει να δίνετε συνεντεύξεις;

-Διότι δεν μου αρέσει να επαναλαμβάνω τον εαυτό μου και γιατί είναι δύσκολο να κάνεις μια καλή συνέντευξη.Θέλω να λέω τα πράγματα σωστά και δεν είμαι πολύ καλός στο να μιλώ, έτσι κάποιες φορές πρέπει να διορθώνω τον εαυτό μου.

-Θέλετε όπως όταν στήνετε μια έκθεση η κάθε λεπτομέρεια να περνά από το δικό σας έλεγχο;

-Ναι.

-Ο τρόπος που παρουσιάζετε τις φωτογραφίες σας είναι ένα έργο τέχνης.

-Πρέπει να πω ότι αυτή η έκθεση στο Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη στήθηκε μαζί με τη Διευθύντρια του Κέντρου Κατερίνα Νικήτα και τον σχεδιαστή Μανώλη Καμάσα. Το είχαμε συζητήσει από προηγουμένως, αλλά ένα είναι ο σχεδιασμός στο χαρτί και άλλο η μετέπειτα υλοποίησή του, που πολλές φορές είναι διαφορετική, έτσι πρέπει να προσαρμόσουμε τις φωτογραφίες στην τελική τους θέση. Αυτή η έκθεση έχει ήδη γίνει σε τρεις διαφορετικές χώρες και κάθε φορά είναι διαφορετική η τοποθέτηση των φωτογραφιών, προσαρμόζεται ανάλογα με το χώρο.

-Η σειρά Vestiges ξεκίνησε το 1991;

-Οι φωτογραφίες ξεκίνησαν το 1991, αλλά η έκθεση έγινε για πρώτη φορά όταν η Μασσαλία ήταν πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Μετά πήγε στη Λουμπλιάνα και μετά στην Ογκούστα στην Ιταλία. Η βασική ιδέα είναι δική μου, διότι δεν θέλω να κάνω απλά μια έκθεση φωτογραφίας, αλλά μια έκθεση που θα υπενθυμίζει στους επισκέπτες τους αρχαιολογικούς χώρους. Να μπορούν να κινούνται μεταξύ των φωτογραφιών που είναι τοποθετημένες στο πάτωμα και να βλέπουν κάποια σημεία αναφοράς στους τοίχους.

-Όταν βγάζετε τις φωτογραφίες έχετε στο μυαλό την παρουσίαση τους;

-Όχι. Χρειάζεται πολλή δουλειά μετά τη φωτογράφιση διότι όπως σας είπα η κάθε έκθεση είναι διαφορετική. Για παράδειγμα είναι η πρώτη φορά που έχει μοιραστεί ο εκθεσιακός χώρος σε τέσσερα μέρη και υπάρχει στο κέντρο ένα κενό. Αυτή δεν ήταν δική μου ιδέα αλλά της Κατερίνας και του Μανώλη. Το αποτέλεσμα μου άρεσε πάρα πολύ.

-Έχετε δύο φωτογραφίες από την Κύπρο σε αυτή την έκθεση και πολύ περισσότερες στην προβολή των φωτογραφιών έξω από την αίθουσα πάνω στον τοίχο του Μεσαιωνικού Κάστρου;

-Ναι, εκεί θα είναι γύρω στις σαράντα και κάθε φορά που φιλοξενείται η έκθεση σε έναν τόπο, ο χώρος συνήθως έχει κάτι να κάνει με την αρχαιολογία.

-Πότε ήλθατε για πρώτη φορά στην Κύπρο;

-Πριν τρία περίπου χρόνια όταν ξεκίνησαν οι πρώτες συζητήσεις για την έκθεση. Ήλθα για να δω τι υπάρχει στην Κύπρο και τελικά συμφωνήσαμε να προσθέσω δύο φωτογραφίες στη σειρά Vestiges. Έχω διαβάσει στην ιστορία ότι η Σαλαμίνα ήταν πολύ σημαντική, ότι η Κύπρος ήταν πολύ γνωστή λόγω του χαλκού. Ήθελα να δω αν υπήρχαν μεταλλεία του χαλκού. Ήθελα να επισκεφτώ όλους τους αρχαιολογικούς χώρους. Δεν με ενδιαφέρει η πολιτική. Στο πρώτο μου ταξίδι φωτογράφισα τα πάντα, γύρισα πίσω στο Παρίσι, μελέτησα τις φωτογραφίες και γύρισα πίσω προσπαθώντας να βγάλω καλύτερες.

-Γιατί συχνά, ενώ έχετε φωτογραφήσει ένα μέρος, επιστρέφετε σε αυτό ξανά και ξανά;

-Πρώτα από όλα πρέπει να ανακαλύψεις το τι υπάρχει. Σε κάποια μέρη υπάρχουν κρυμμένες φωτογραφίες που σε περιμένουν, έτσι γυρίζεις πίσω όσες περισσότερες φορές μπορείς, προσπαθώντας να βγάλεις αυτές τις φωτογραφίες. Γι' αυτόν τον λόγο γυρίζω πίσω ξανά και ξανά.

-Ξέρετε τη στιγμή που βγάζετε μια καλή φωτογραφία;

-Κάποιες φορές ναι και κάποιες όχι.

-Χρησιμοποιείτε digital φωτογραφική μηχανή;

-Ναι και είναι πιο εύκολο να ξέρεις αν έβγαλες καλές φωτογραφίες, αλλά κάποιες φορές πρέπει να αφήσεις τις φωτογραφίες για λίγο χρόνο, ειδικά αν έχεις παρόμοιες από το ίδιο μέρος, ώστε να αποφασίσεις.

-Οι χώροι σάς επιλέγουν και όχι εσείς αυτούς;

-Μπορείτε να το πείτε αυτό. Από τώρα και στο εξής η Κύπρος θα είναι μέρος της έκθεσης Vestiges όπου κι αν παρουσιαστεί στον κόσμο.

-Τι σας έκανε εντύπωση στην Κύπρο;

-Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν η μεγαλύτερη παγκοσμιοποίηση. Σε κάθε ρωμαϊκό χώρο μπορείς να βρεις πολύ παρόμοια στοιχεία. Κάθε τάφος, κάθε θέατρο, κάθε ναός έχει παρόμοια στοιχεία που διαφοροποιούνται ανάλογα με τη χώρα. Προσπαθώ σε κάθε χώρα να βρω αυτό το μοναδικό που δεν υπάρχει σε άλλη χώρα για να κτίσω το μωσαϊκό του ρωμαϊκού κόσμου. Έχω δει γύρω στα 200 ρωμαϊκά θέατρα, δεν μπορεί να τα χρησιμοποιήσω όλα. Στην έκθεση εδώ στην Κύπρο χρησιμοποιώ μια φωτογραφία από τη Σαλαμίνα. Δεν είναι τόσο γιατί είναι εξαιρετικό θέατρο, αλλά γιατί μου αρέσει πολύ η φωτογραφία.

-Έχετε βρει μια άγνωστη γωνία λήψης της Σαλαμίνας που έκανε κάποιους να διερωτούνται αν υπάρχει.

-Οι φωτογραφίες μου δεν έχουν εφευρεθεί, όλες υπήρχαν, τις έχω δει. Βέβαια ο καθένας μας έχει διαφορετική ευαισθησία, δεν έχουμε όλοι το ίδιο μάτι, ο καθένας βλέπει από διαφορετική γωνιά.

-Μας κάνετε με τις φωτογραφίες σας να δούμε τους ίδιους χώρους διαφορετικά.

-Νομίζω ότι ο καθένας βλέπει διαφορετικά.

-Τι κάνει την Κύπρο διαφορετική από τις άλλες χώρες της Μεσογείου πού πήγατε;

-Μέχρι σήμερα είδα κάτι παρόμοιο με αυτά που υπάρχουν στην Πάφο, αλλά δεν είναι όπως οι τάφοι των βασιλέων. Για μένα η Πάφος είναι μοναδική γι' αυτό τον λόγο χαίρομαι που έχω μια φωτογραφία στην έκθεση. Χαίρομαι που έγινε η έκθεση στην Κύπρο και ευχαριστώ τους διοργανωτές. Η διοργάνωση μιας έκθεσης χρειάζεται πολλή ενέργεια και χρόνο. Ο στόχος μου είναι να βγάλω το μάξιμουμ από μένα και το μάξιμουμ από το αντικείμενο που φωτογραφίζω.

-Είστε πολύ απαιτητικός από τον εαυτό σας και τελειομανής;

-Ίσως, αν είσαι απαιτητικός με τον εαυτό σου τότε έχει το δικαίωμα να ζητάς και από τους άλλους ανθρώπους.

-Πώς ξεκίνησε η ιδέα της σειράς Vestiges το 1991 μια που προηγουμένως είχατε φωτογραφήσει τους τσιγγάνους και την Άνοιξη της Πράγας το 1968;

-Ήμουν στην Αθήνα, είχα έκθεση με τις φωτογραφίες που έβγαλα κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της κινηματογραφικής ταινίας του Θεόδωρου Αγγελόπουλου «Το μετέωρο βήμα του Πελαργού». Κοιτάζοντας από το παράθυρο του ξενοδοχείου είδα από κάτω το Ναό του Ολυμπίου Διός. Η πρώτη φωτογραφία είναι από εκεί, το 1991. Πήγα ξανά πέρσι, αλλά δεν μπορείς πλέον να προσεγγίσεις το χώρο που είχα φωτογραφήσει, δεν σε αφήνουν να περάσεις. Αυτό συμβαίνει σε πολλές χώρες διότι προσπαθούν να προστατεύσουν τους αρχαιολογικούς χώρους από τις χιλιάδες του κόσμου που πηγαίνει.

-Έχετε φωτογραφίσει χώρους που έχουν καταστραφεί, όπως την αρχαία Παλμύρα στη Συρία, πώς νιώσατε όταν είδατε στην τηλεόραση τους Τζιχαντιστές να την ανατινάζουν;

-Δεν είχα τηλεόραση ποτέ στη ζωή μου και έτσι δεν βλέπω εκτός όταν είμαι σε κάποιο ξενοδοχείο όπου την ανοίγω για να μάθω τα τοπικά νέα. Έτσι δεν είδα την καταστροφή της Παλμύρας. Βέβαια έχω στεναχωρηθεί πάρα πολύ γι' αυτό που συνέβηκε, αλλά καταστροφές σε υπέροχους αρχαιολογικούς χώρους γινόντουσαν πάντα στην ιστορία. Κάθε πολιτισμός προσπαθεί να καταστρέψει αυτά που δεν του αρέσουν από τους προηγούμενους πολιτισμούς. Όταν ήλθε ο Χριστιανισμός, το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να καταστρέψουν όλους τους ναούς. Αν πας στην Έφεσο θα δεις ότι τα περισσότερα μνημεία καταστράφηκαν από τους Χριστιανούς.

-Έκτιζαν με τις πέτρες των ναών εκκλησίες.

-Η ανακύκλωση γινόταν πάντα, δεν είναι κάτι καινούργιο, το μόνο καινούργιο για μας είναι ότι είμαστε πιο μορφωμένοι, ξέρουμε περισσότερα πράγματα, αλλά δυστυχώς αυτό συμβαίνει σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας και πρέπει να νιώθουμε πολύ άσχημα. Πρέπει να κάνουμε τα πάντα ώστε να σταματήσει να γίνεται.

-Γιατί πανοραμικές φωτογραφίες;

-Από τότε που ξεκίνησα να φωτογραφίζω έκανα πανοραμικές φωτογραφίες. Είχα μια κάμερα roleflex 6χ6, όταν έκοβα το τετράγωνο έβγαινε πανόραμα. Την πρώτη πανοραμική φωτογραφία την έβγαλα το 1958 και στην πρώτη μου έκθεση το 1961 ως φοιτητής, είχα πανοραμικές φωτογραφίες. Είχα την τύχη την εποχή που δούλευα με τους τσιγγάνους να δουλεύω ταυτόχρονα και στο θέατρο. Παρ' όλο που η διαδικασία ήταν διαφορετική, αν δείτε τις φωτογραφίες, φαίνεται ότι τα δύο αυτά διαφορετικά πράγματα τραβήχτηκαν από τον ίδιο άνθρωπο. Δεν έβαζα κανόνες στον εαυτό μου, δεν ήμουν σκλάβος του format και κατάφερα να αποκτήσω μια πανοραμική φωτογραφική μηχανή το 1986.

-Είναι αυτή η φωτογραφική μηχανή που έγινε ειδικά για σας;

-Η φωτογραφική μηχανή που ξεκίνησα να χρησιμοποιώ το 1986 ήταν κανονική, όχι τη μηχανή digital που χρησιμοποιώ την έκανε η Leica ειδικά για μένα.


«Μου αρέσει να είμαι μόνος όταν φωτογραφίζω»

-Είστε από την ανατολή ηλίου μέχρι δύση σε αρχαιολογικούς χώρους, τι σκέψεις περνούν από το μυαλό; 
-Πρώτα από όλα συμβαίνει και σε μένα αυτό που έχουν πάθει πολλοί φωτογράφοι όταν μεγαλώνουν, φωτογραφίζουν πολύ περισσότερα τοπία από προηγουμένως διότι μεγαλώνοντας δεν μπορείς να τρέχεις όπως πριν. Το δεύτερο είναι ότι μου αρέσει να είμαι μόνος όταν βγάζω φωτογραφίες τοπίων.

-Πώς γεννιέται η δημιουργία; 
-Την απάντηση θα τη βρείτε στην έκθεση.

-Πού θα γίνει η επόμενη έκθεση της σειράς Vestiges;
-Του χρόνου θα γίνει μια πολύ μεγάλη έκθεση στο Παρίσι, στο Πάνθεον, η οποία εύχομαι να κάνει περιοδεία. Προς το παρόν προσπαθεί το πρακτορείο Magnum να βρει τις χορηγίες και μιλούμε για ένα χώρο με μεγάλο κύρος και οι φωτογραφίες είναι μια συλλογή που κτίζεται πάνω από είκοσι χρόνια.

-Είναι δύσκολο να βρεις σήμερα χορηγούς για φωτογραφικές εκθέσεις; 
ΑΠ. Ναι, αυτό το πρόβλημα βλέπω να αντιμετωπίζουν όλες οι χώρες. 

Η φωτογραφία είναι από τα μεγαλύτερα δώρα που μου έδωσε η ζωή

-Γιατί γίνατε φωτογράφος; 
-Προσπάθησα να βρω στη ζωή μου τι μπορώ να κάνω καλύτερα. Όταν ήμουν μικρός ήλθε κάποιος στο χωριό μου και έδειξε στον πατέρα μου κάποιες φωτογραφίες. Ένιωσα εκείνη τη στιγμή ότι θα ήταν καλά να ξεκινήσω να βγάζω φωτογραφίες.

-Πήγατε όμως στο πανεπιστήμιο και σπουδάσατε μηχανικός αεροπλάνων; 
-Ναι, αλλά πριν να τελειώσω το πανεπιστήμιο είχα ήδη αρχίσει να ασχολούμαι με τη φωτογραφία. Στο τελευταίο έτος έκανα την πρώτη μου έκθεση. Βέβαια όταν τελείωσα τις σπουδές μου, άρχισα να δουλεύω ως μηχανικός σε μικρά αεροσκάφη. Με το που άρχισα να φωτογραφίζω τους τσιγγάνους, η φωτογραφία με απορρόφησε. Εκείνη την περίοδο άρχισα να συνειδητοποιώ τα όριά μου. Σιγά-σιγά με τράβηξε περισσότερο η φωτογραφία και στο τέλος άλλαξα κατεύθυνση. Νιώθω ότι δεν έχω ακόμη φτάσει στο τέλος με τη φωτογραφία, έχω πολλά να δώσω. Θέλω να πάω όσο πιο μακριά μπορώ.

-Ποιος είναι ο στόχος; 
-Να φτάσω όσο πιο μακριά μπορώ, δεν ξέρω ποιο είναι αυτό.

-Τι ανακαλύψατε με τη φωτογραφία; 
-Ότι είναι ένα από τα μεγαλύτερα δώρα που μου έχει δώσει η ζωή.

-Κερδίσατε το 1969 το χρυσό μετάλλιο Robert Capa, ενός από τους ιδρυτές του πρακτορείου Magnum και μετά γίνατε μέλος; 
-Ναι, οι φωτογραφίες που είχα βγάλει από την εισβολή της Ρωσίας στην Τσεχοσλοβακία είχαν τυπωθεί και διανεμηθεί από το Magnum, είχαν σκεφτεί ότι θα μπορούσα να έβγαζα πολλές παρόμοιες φωτογραφίες γι’ αυτό με δέχτηκαν ως μέλος τους.

-Η Άνοιξη της Πράγας το ‘68 ήταν η καθοριστική στιγμή για σας; 
-Ναι, διότι λόγω της εισβολής έπρεπε να φύγω από την Τσεχοσλοβακία μια που ήταν πολύ επικίνδυνο να μείνω εκεί. Είναι από αυτά που συμβαίνουν μία φορά στη ζωή του ανθρώπου, ποτέ δεν έζησα ούτε φωτογράφησα κάτι τόσο δυνατό.

-Η δημιουργικότητα είναι χάρισμα με το οποίο γεννιέσαι ή κάτι που καλλιεργείται; 
-Νομίζω ότι είναι συνδυασμός, αλλά πρώτα από όλα πρέπει να έχεις καλό μάτι.

-Πότε ανακαλύψατε ότι έχετε καλό μάτι; 
-Όταν σπούδαζα στο Πανεπιστήμιο και έκανα την πρώτη μου έκθεση, ένας παλιός φωτογράφος από την Πράγα είδε τις φωτογραφίες μου και μου είπε ότι έχω μάτι. Ήταν ενδιαφέρον διότι επρόκειτο για ένα άνθρωπο που ήξερε πολλά και σκέφτηκα ότι μπορούσε να είχε δίκαιο. Το δεύτερο άτομο που ήταν απίστευτα σημαντικό στη ζωή μου ήταν ο μεγάλος Henri Cartier Bressonο οποίος μου είπε ότι είχα μάτι ζωγράφου και με παρότρυνε να προσέξω διότι μπορούσε να το χάσω. Ο Bresson ήταν ένας από τους ιδρυτές του πρακτορείου Magnum και μου είπε να μην κάνω φωτορεπορτάζ.

-Γιατί; 
-Νομίζω ότι ένιωσε πως το φωτορεπορτάζ σε φέρνει μεν σε επαφή με τον κόσμο αλλά αισθάνθηκε ότι του είχε κάνει ζημιά.

-Επηρέασε τη δημιουργικότητά του; 
-Δεν νομίζω ότι ο Bresson ήταν φωτορεπόρτερ αλλά χρησιμοποιούσε το φωτορεπορτάζ. Το καλό γι’ αυτόν ήταν ότι τον έβαλε σε επαφή με το τι γινόταν στον κόσμο, αλλά όλη του τη ζωή φωτογράφιζε αυτά που του ζητούσαν, δεν επέλεγε μόνος του. Εγώ δεν έκανα ποτέ ανάθεση εργασίας. Πολλές φορές μου ζήτησαν να κάνω συγκεκριμένη φωτογράφιση και πάντα αρνιόμουν.

-Δεν είναι δουλειά πληρωμένη η σειρά που κάνετε με τους αρχαιολογικούς χώρους; 
-Δεν είναι φωτορεπορτάζ.

-Σταματήσατε το φωτορεπορτάζ με τις φωτογραφίες των τσιγγάνων και της Πράγμα το ΄68;
 -Αν αναλύσεις τη λέξη φωτορεπορτάζ θα δεις ότι αποτελείται από τη λέξη φωτογραφία και ρεπορτάζ. Εγώ ποτέ δεν δούλεψα για εφημερίδα. Γι’ αυτό δεν είμαι φωτορεπόρτ-

-Μα οι φωτογραφίες σας από την Πράγα έχουν δημοσιευτεί σε διάφορες εφημερίδες στον κόσμο. 
-Ναι, αλλά δεν τις τράβηξα με σκοπό να δημοσιευτούν σε εφημερίδες, αυτή είναι η διαφορά. Φωτογράφησα την Πράγα το 1968 για μένα, άσχετα αν έπειτα από ένα χρόνο έτυχε να δημοσιευθούν σε όλο τον κόσμο με αφορμή την πρώτη επέτειο της ρωσικής εισβολής. Αυτό συνέβη τυχαία και έλεγαν ότι είναι ένα από τα καλύτερα παραδείγματα φωτορεπορτάζ μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Για 16 χρόνια δεν έβαλα ποτέ το όνομά μου κάτω από τις φωτογραφίες αυτές μέχρι που πέθανε ο πατέρας μου. Η πρώτη φορά που δημοσιεύθηκαν ενυπόγραφες ήταν το 1990.

-Αυτό που εννοούσε ο Cartier Bresson ήταν να μην πληρώνεσαι για μια δουλειά; 
-Νομίζω πως ναι, διότι ο ίδιος ακόμα και για τα πορτραίτα του είχε πληρωθεί, γι’ αυτό προσπάθησε να με προστατεύσει ώστε να μην κάνω το ίδιο λάθος.

-Ακούσατε τη συμβουλή του ή από ένστικτο πήρατε αυτό το δρόμο;
-Φωτορεπορτάζ σημαίνει να πεις την ιστορία με μια σειρά από φωτογραφίες. Αυτό ποτέ δεν με ενδιέφερε. Με ενδιαφέρει η μια φωτογραφία, να είναι καλή και να μπορεί να πει μια διαφορετική ιστορία σε πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους.

-Πώς ήταν ο Henri Cartier Bresson ως άνθρωπος; 
-Διαφωνούσαμε όλη την ώρα αλλά μαζί μου ήταν πολύ καλός.

-Μιλάτε με νέους φωτογράφους; 
-Δεν έχω κομπιούτερ, δεν βλέπω δουλειά άλλων φωτογράφων, δεν έκανα ποτέ σεμινάρια ούτε δίδαξα.

-Πώς μάθατε φωτογραφία; 
-Φωτογραφίζοντας. Βασικά ο καθένας μπορεί να πατήσει το κουμπί και να βγάλει μια φωτογραφία, δεν μπορούν όμως όλοι να αναγνωρίσουν αν η φωτογραφία είναι καλή ή κακή και δεν έχουν όλοι κάτι να πουν. Σχεδόν όλοι ξέρουν να γράφουν, αλλά δεν μπορούν όλοι να διατείνονται ότι είναι συγγραφείς. Για να είσαι συγγραφέας πρέπει να έχεις κάτι να πεις. Το ίδιο ισχύσει και στη φωτογραφία. Για μένα οι φωτογράφοι που έχουν κάτι να πουν το κάνουν.

-Έχουμε καλούς φωτογράφους σήμερα; 
-Ναι, περισσότερο από ποτέ διότι το επίπεδο της φωτογραφίας είναι ψιλότερο.

-Το τεχνικό επίπεδο, η καλή φωτογραφική μηχανή κάνει τον καλό φωτογράφο; 
-Όχι, είναι αυτό που σας είπα πιο πριν. Δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με όραμα, που έχουν κάτι να πουν.

ΠΗΓΗ:  http://www.philenews.com