Το Μπλε... αναφορά στον Γκαίτε

Γράφτηκε από  Μαρία - Ειρήνη Μοσχονά

Πώς έβλεπαν το μπλε χρώμα οι άνθρωποι της αρχαιότητας;

Το μπλε χρώμα γεννήθηκε στη Νεολιθική Εποχή, όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες τεχνικές βαφής. Παρέμεινε επί μακρόν ένα χρώμα δεύτερης κατηγορίας, που δεν διαδραμάτιζε κανένα ρόλο ούτε στην κοινωνική ζωή ούτε στις θρησκευτικές πρακτικές ούτε στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Σε σχέση με το λευκό, το κόκκινο και το μαύρο, τα τρία βασικά χρώματα όλων των αρχαίων κοινωνιών, η συμβολική διάσταση του ήταν πολύ αδύναμη για να σημάνει ή να μεταφέρει ιδέες και να προκαλέσει συγκινήσεις. Η τόσο «διακριτική» θέση του έκανε, μάλιστα, πολλούς επιστήμονες του 19ου αιώνα να αναρωτηθούν εάν οι άνθρωποι της αρχαιότητας έβλεπαν το μπλε ή, τουλάχιστον, εάν το έβλεπαν όπως εμείς.

Στην αρχαία Ελλάδα το μπλε δεν ήταν σε μεγάλη εκτίμηση, αν και συχνά στην αρχιτεκτονική και στη γλυπτική χρησίμευε ως χρώμα βάθους, πάνω στο οποίο εγγράφονταν οι μορφές, όπως σε ορισμένα τμήματα της ζωφόρου του Παρθενώνα. Ακόμη περισσότερο από τους Έλληνες, οι Ρωμαίοι το έβλεπαν ως ένα χρώμα σκοτεινό, ανατολικό, βαρβαρικό. Ήταν δυσάρεστο και μάλλον απαξιωτικό. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που το χρησιμοποιούσαν με φειδώ.
Παρ' όλα αυτά το μπλε χρώμα διατηρούσε ανέκαθεν προνομιακές σχέσεις με το ύφασμα –πιο ισχυρές απ' ό,τι με την τέχνη ή τη ζωγραφική. Οι Κέλτες και οι Γερμανοί ήταν οι πρώτοι που άρχισαν να χρωματίζουν υφάσματα με την ισάτιδα, άγριο φυτό που φύτρωνε σε υγρά ή αργιλώδη εδάφη σε πολλές περιοχές της Ευρώπης. Οι ηλικιωμένοι, μάλιστα, έβαφαν με αυτήν και τα μαλλιά τους.

Οι αυτοκράτορες του Μεσαίωνα, οι ευγενείς και το περιβάλλον τους υιοθέτησαν τις ρωμαϊκές συνήθειες: έδωσαν προτεραιότητα στο κόκκινο, το λευκό, το πορφυρό, ενίοτε και στο πράσινο. Το μπλε δεν εμφανιζόταν ποτέ στις ευρωπαϊκές Αυλές. Το φορούσαν μόνο οι χωρικοί και οι άνθρωποι ταπεινής καταγωγής. Κανένα όνομα ανθρώπου, κανένα τοπωνύμιο δεν οικοδομήθηκε εκείνη την περίοδο πάνω σε μια λέξη ή μια ρίζα που να ανακαλεί το μπλε χρώμα.

Ακόμα και ο χριστιανισμός, που εξυμνεί το φως και τον ουρανό, δεν κατάφερε να το βγάλει από το τέλμα. Για περισσότερο από μία χιλιετία, το χρώμα αυτό ήταν απόν από την χριστιανική λατρεία.

Στην τέχνη και στις χριστιανικές εικόνες, η άνοδος των μπλε χρωμάτων παρατηρείται ήδη από το γύρισμα του 11ου – 12ου αιώνα, όταν άρχισε να εμφανίζεται στις απεικονίσεις της Παναγίας, είτε στο μανδύα είτε στο φόρεμα της. Οι μάστορες του γυαλιού και οι εικονογράφοι των χειρογράφων προσπαθούσαν στο εξής να συνταιριάξουν, μέσα στις δημιουργίες τους, το νέο θεομητορικό χρώμα. Η αλλαγή αυτή σταδιακά απλώθηκε και σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής –και με σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις.
Με διαφημιστή... τον Γάλλο βασιλιά

Για την προαγωγή του στους κοινωνικούς κώδικες και τα συμβολικά συστήματα, σύμφωνα με τον Μισέλ Παστουρώ, το μέχρι πρότινος αδικημένο χρώμα βρήκε έναν πρώτης τάξεως διαφημιστή: τον βασιλιά της Γαλλίας. Τον 12ο αιώνα ήταν ο μόνος ηγεμόνας της Ευρώπης που είχε εισαγάγει το μπλε (azur) στο οικόσημο του. Και επειδή οι γαλλικές βασιλικές δυναστείες ήταν τότε πανίσχυρες, μια επιδημία μίμησης εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Όλοι άρχισαν να ντύνονται στα μπλε, βασιλείς και πρίγκιπες, ευγενείς και πατρίκιοι. Η ίσατις γνώριζε ημέρες δόξης λαμπρές. Αίφνης, έγινε φυτό... βιομηχανικό. Οι βαφείς που ειδικεύονταν στο μπλε πλούτισαν.
Από τα μέσα πια του 14ου αιώνα το μπλε μπήκε σε μια νέα φάση της ιστορίας του: προβεβλημένο, θεομητορικό, βασιλικό. Αλλά και ηθικό, όταν ταυτίστηκε με την προτεσταντική Μεταρρύθμιση.

Από τον 18ο αιώνα η εξέλιξη ήταν ακόμη πιο μεγάλη. Η υποχώρηση των κόκκινων τόνων στο ένδυμα και στην καθημερινή ζωή άφησε μεγάλη θέση στο μπλε που έγινε προσφιλές χρώμα των ευρωπαϊκών πληθυσμών –αγαπημένο των καλλιτεχνών και των πνευματικών ανθρώπων, ενδύθηκε με όλες τις ποιητικές αρετές. Έγινε χρώμα του έρωτα, της μελαγχολίας, του ονείρου. Είχε, βέβαια, βοηθήσει και η τύχη... Το 1709 τελειοποιήθηκε στο Βερολίνο ένα τεχνητό χρώμα που επέτρεψε, στην κλίμακα των μπλε και των πράσινων αποχρώσεων, επιτεύγματα μοναδικά: ήταν το μπλε της Πρωσίας, που ανακαλύφθηκε από ένα λάθος στο εργαστήριο ενός χρωματοπώλη. Το νέο χρώμα ήταν σταθερό στον ήλιο, είχε πολύ υψηλή χρωματική ισχύ και παρήγαγε θαυμάσιους τόνους όταν αναμειγνυόταν με άλλα χρώματα.

Η Γαλλική Επανάσταση κατέστησε το μπλε, χρώμα των στρατιωτών που πολεμούσαν για τη Δημοκρατία. Έτσι συνέβαλε στη γέννηση του πολιτικού μπλε, το οποίο γνώρισε παρόμοια εξέλιξη τον 19ο αιώνα και 20ο αιώνα. Αρχικά έγινε το χρώμα των Δημοκρατικών, έπειτα των Κεντρώων και τέλος των Συντηρητικών. Ο Ναπολέων έντυσε στα μπλε τα στρατεύματα του. Και διέταξε να ξαναρχίσει η εκτεταμένη καλλιέργεια της ισάτιδος.

Όσες μεγάλες στιγμές και αν έζησε όμως το μπλε στην πορεία του ανά τους αιώνες, τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με τις νίκες που πέτυχε στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Από τη δεκαετία του '20 με την επικράτηση του μπλε μαρέν (που «άλωσε» τις στολές των ναυτικών, φρουρών, αστυνομικών, τελωνειακών, ταχυδρόμων, ακόμη και κληρικών, αρχικά στις αγγλοσαξονικές και έπειτα σε πολλές ακόμη ευρωπαϊκές χώρες) μέχρι την κυριαρχία του μπλου τζιν και τα μπλε εμβλήματα της UNESCO, του ΟΗΕ, του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

«Σήμερα, τίποτα δεν απειλεί την πρωτοκαθεδρία του», υποστηρίζει ο Μισέλ Παστουρώ. «Ούτε καν τα καπρίτσια της μόδας. Μπλε βάφουμε τους τοίχους των νοσοκομείων, τα περισσότερα φάρμακα της κατηγορίας των ηρεμιστικών έχουν αυτό το χρώμα, χρησιμοποιείται στο οδικό κώδικα για να εκφράσει ό,τι επιτρέπεται. Το μπλε δεν επιτίθεται, δεν παραβιάζει τίποτα, δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας και συνενώνει».
Το αγαπημένο χρώμα -18ος αιώνας

Η μόδα των νέων αποχρώσεων του μπλε, τόσο στη βαφική όσο και στη ζωγραφική, τον 18ο αιώνα, συνέβαλε στο να το καταστήσει αγαπημένο χρώμα παντού στην Ευρώπη, αλλά ειδικότερα στη Γερμανία, την Αγγλία και τη Γαλλία. Ήδη από την δεκαετία του 1740, σε αυτές τις τρεις χώρες, η ενδυματολογική μόδα, κάνει το μπλε (μαζί με το γκρι και το μαύρο) ένα από τα τρία χρώματα που φοριούνται περισσότερο, ιδίως στην Αυλή και την πόλη. Οι βαφείς πλέον μπορούν να χρησιμοποιούν το ινδικό χωρίς περιορισμούς όπως παλαιότερα.
Έως τον 18ο αιώνα, είναι σπάνιο να φορούν στα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας ενδύματα σε γαλάζιο ή μπλε ανοιχτό, αυτά είναι ενδύματα που φορούν συνήθως οι χωρικοί, βαμμένα πρόχειρα με ισάτιδα κακής ποιότητας που δεν διεισδύει καλά στις ίνες του υφάσματος και ξεβάφει κάτω από την συνδυασμένη επίδραση των πλυσιμάτων και του ήλιου, με αποτέλεσμα να είναι μπλε θαμπό και ενίοτε γκριζωπό. Αντίθετα, οι πλούσιοι και οι ευγενείς, όταν ντύνονται σε μπλε –πράγμα που συνηθίζουν όλο και συχνότερα από τον 13ο αιώνα- φορούν πιο κορεσμένα, πιο καθαρά, πιο σκούρα μπλε. Όμως κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, καθιερώνεται μια νέα μόδα στο περιβάλλον της Αυλής, η μόδα των ανοιχτών μπλε τόνων, ενίοτε πολύ ανοιχτών, στην αρχή για τις γυναίκες και στη συνέχεια για τους άνδρες. Αργότερα, στα μέσα του αιώνα, αυτή η μόδα επεκτείνεται στο σύνολο της αριστοκρατίας και στα εύπορα στρώματα της αστικής τάξης. Εγκαθίσταται σταθερά σε ορισμένες χώρες (Γερμανία, Σουηδία), όπου παρατείνεται μέχρι τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα.

Το αξιοσημείωτο είναι, η εντυπωσιακή αύξηση του λεξιλογίου που αναφέρεται στη λέξη «μπλε» σε αρκετές γλώσσες. Ενώ το λεξιλόγιο παρέμενε σχετικά φτωχό στην κλίμακα των ανοιχτών μπλε, διαφοροποιείται σημαντικά προς τα μέσα του 18ου αιώνα, όπως αποδεικνύουν τα λεξικά, οι εγκυκλοπαίδειες και τα εγχειρίδια βαφικής. Στα γαλλικά, για παράδειγμα, κατά το 1765 υπάρχουν 24 τρέχοντες όροι για να ονοματίσουν τα μπλε (υπήρχαν μόνο δεκατρείς έναν αιώνα νωρίτερα), από τους 24 αυτούς όρους, οι 16 ορίζουν τα ανοιχτά μπλε. Στη γαλλική γλώσσα του 18ου αιώνα, ορισμένες λέξεις αλλάζουν μάλιστα σημασία, όπως η λέξη pers, που στα αρχαία και μέσα γαλλικά χαρακτήριζε ένα μπλε σχετικά θαμπό και σκοτεινό και που τώρα εκφράζει μια απόχρωση πιο φωτεινή και στιλπνή, που φέρνει προς το γκρι ή προς το μωβ.
Το Ρομαντικό Μπλε –Το Ένδυμα του Βέρθερου

Η λογοτεχνία της εποχής του Διαφωτισμού και στη συνέχεια του πρώτου ρομαντισμού απηχεί τη νέα αυτή μόδα των μπλε τόνων. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι το διάσημο μπλε και κίτρινο ένδυμα του Βέρθερου, το οποίο περιγράφει ο Γκαίτε στο επιστολικό του μυθιστόρημα Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου που δημοσιεύτηκε στη Λειψία το 1774:

Μου πήρε πολύ κόπο για ν' αποφασίσω να εγκαταλείψω

το απλό γαλάζιο φράκο που φορούσα

όταν χόρεψα για πρώτη φορά με τη Λόττε, αλλά είχε παλιώσει πολύ.

Παράγγειλα λοιπόν ένα άλλο, ακριβώς όπως και το προηγούμενο,

με γιακά και πέτα και το ίδιο πάλι κίτρινο γιλέκο και παντελόνι.¹

Από το αίμα στη ράχη της πολυθρόνας συμπέραναν

ότι είχε πυροβολήσει ενώ καθόταν μπροστά στο γραφείο του,

μετά έπεσε στο πάτωμα και κυλίστηκε μέσα σε σπασμούς γύρω από την πολυθρόνα. 

Ήταν πεσμένος ανάσκελα κοντά στο παράθυρο ακίνητος,

πλήρως ενδεδυμένος με τις μπότες του,

φορώντας γαλάζιο φράκο με κίτρινο γιλέκο.

Η εκπληκτική επιτυχία του μυθιστορήματος και η «βερθερομανία» που ακολούθησε λάνσαραν σε όλη την Ευρώπη τη μόδα του μπλε ενδύματος «α λα Βέρθερος». Ως τη δεκαετία του 1780, πολλοί νεαροί μιμήθηκαν την εμφάνιση του ερωτευμένου και απελπισμένου ήρωα και φόρεσαν ένα φράκο ή ένα κοστούμι μπλε, ταιριασμένο με κίτρινο γιλέκο ή παντελόνι. Δημιούργησαν μάλιστα και ένα φόρεμα «α λα Λόττε», λευκό και μπλε με φιόγκο και ροζ κορδέλες.
Το ζευγάρι πέρασε από την αρχή στις τάξεις των κλασικών ερωτικών ζευγαριών της ποίησης και του μύθου: στάθηκε κοντά στη Λάουρα και τον Πετράρχη, τον Ρωμαίο και την Ιουλιέττα, τον Αβελάρδο και την Ελοίζα, τον Πάολο και τη Φραντσέσκα. Κάθε νέος ευχόταν να αγαπήσει έτσι, κάθε κορίτσι έτσι να αγαπηθεί. Μια ολόκληρη γενιά νέων ανθρώπων αναγνώρισε τον εαυτό της στο πρόσωπο του Βέρθερου. Για να δείξουν μάλιστα τη συγγένεια τους με τον μελλοθάνατο με τρόπο ποιητικό περιφέρονταν με τη στολή του ήρωα όπως περιγράφεται στο μυθιστόρημα: γαλάζιο σακάκι και κίτρινο γιλέκο. Η μίμηση έφτασε για τη μελαγχολική χορεία των οπαδών μέχρι τα άκρα: σημειώθηκαν αυτοκτονίες που υπήρξαν δεδηλωμένα συνέπεια του παραδείγματος του Βέρθερου.

Ο Γκαίτε προικίζει τον ήρωα του με ένα μπλε κοστούμι γιατί το μπλε είναι στη μόδα στη Γερμανία γύρω στα 1770, αλλά η επιτυχία του βιβλίου του ενισχύει αυτήν την μόδα, τη διαδίδει σε ολόκληρη την Ευρώπη και μάλιστα τη βγάζει από τον στενό ενδυματολογικό τομέα και την επεκτείνει στις εικονιστικές τέχνες (ζωγραφική, χαρακτική, πορσελάνη). Απόδειξη, ακόμη μια φορά, ότι το φανταστικό και η λογοτεχνία ανήκουν πλήρως στις κοινωνικές πραγματικότητες.

Οι σχέσεις του Γκαίτε με το μπλε χρώμα δεν περιορίζονται στα Πάθη του νεαρού Βέρθερου. Το μπλε επανέρχεται συχνά στα νεανικά του ποιήματα, αλλά επίσης όπως αναφέραμε και προηγουμένως, το καθιστά το κεντρικό χρώμα των χρωματικών του θεωριών.
Η θεωρία των Χρωμάτων του Goethe
Η άποψη του Γκαίτε πως στη φύση το μπλε με το κίτρινο συνδέονται συχνά και πως ο άνθρωπος πρέπει πάντα να προσπαθεί να μιμηθεί τα χρώματα της, είναι άποψη ολόκληρης της ρομαντικής ευαισθησίας, που εξάλλου δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο συμβολισμό των χρωμάτων. Στα λογοτεχνικά κείμενα αποτελεί σχεδόν καινοτομία. Ασφαλώς, πριν από τις πρώτες ρομαντικές γενιές, οι χρωματικές αναφορές αν και δεν απουσιάζουν εντελώς από τη λογοτεχνική δημιουργία, είναι σχετικά σπάνιες. Από τη δεκαετία του 1780 αντίθετα αφθονούν. Και από τα χρώματα που έρχονται στο προσκήνιο από τους συγγραφείς και τους ποιητές, ένα υπερτερεί όλων των άλλων με την έκταση της κλίμακας του και το σύνολο των αρετών του: το μπλε.

Ο ρομαντισμός αφιερώνει μια λατρεία στο μπλε χρώμα, ιδίως ο γερμανικός ρομαντισμός. Σε αυτό το πεδίο, το εμβληματικό κείμενο, αν όχι το ιδρυτικό, είναι το ημιτελές μυθιστόρημα του Νοβάλις Heinrich von Offendingen, που εκδόθηκε μετά θάνατον το 1802 από τον Λούντβιχ Τικ, τον πιο κοντινό του φίλο. Αυτό το μυθιστόρημα αφηγείται το μύθο ενός τροβαδούρου του Μεσαίωνα που φεύγει προς αναζήτηση ενός μικρού μπλε λουλουδιού που είδε στο όνειρο του, λουλούδι που ενσαρκώνει την καθαρή ποίηση και την ιδανική ζωή. Η επιτυχία αυτού του μικρού μπλε λουλουδιού υπήρξε σημαντική, πολύ μεγαλύτερη από την επιτυχία του μυθιστορήματος. Μαζί με το μπλε κοστούμι του Βέρθερου έγινε η συμβολική μορφή του γερμανικού ρομαντισμού.

ΝapoleonΊσως μάλιστα και του ρομαντισμού γενικότερα, τόσο πολύ αυτό το λουλούδι και το χρώμα του έγιναν αντικείμενο μίμησης εκτός Γερμανίας, από ποιητές που έγραφαν σε όλες τις γλώσσες της Ευρώπης. Παντού το μπλε ενδύθηκε με όλες τις ποιητικές αρετές. Έγινε ή ξανάγινε το χρώμα του έρωτα, της μελαγχολίας και του ονείρου, που λίγο πολύ, του είχαν αναγνωριστεί στη μεσαιωνική ποίηση, όπου το λογοπαίγνιο ανάμεσα στην «αγχολία» (λουλούδι μπλε χρώματος) και τη «μελαγχολία» υπήρχε ήδη. Εξάλλου, το μπλε των ποιητών συναντούσε εδώ το μπλε των εκφράσεων και των παροιμιών που, από καιρό ήδη, χαρακτήριζαν ως «γαλάζια παραμύθια» τις χίμαιρες ή τα παραμύθια με νεράιδες και «γαλάζιο πουλί» το ιδανικό πλάσμα, το σπάνιο και απρόσιτο.²

Αυτό το ρομαντικό και μελαγχολικό μπλε, το μπλε της καθαρής ποίησης και των ατέρμονων ονείρων, διέσχισε τις δεκαετίες αλλά με τον καιρό λοξοδρόμησε, αμαυρώθηκε ή μεταμορφώθηκε. Στη Γερμανία, είναι ακόμη παρόν στην έκφραση «blau sein» που σημαίνει «είμαι μεθυσμένος», καθώς τα γερμανικά καταφεύγουν στο μπλε χρώμα για να περιγράψουν το θολωμένο μυαλό και τις νεκρωμένες αισθήσεις κάποιου που ήπιε πάρα πολύ. Αυτός ο σύνδεσμος του αλκοόλ με το μπλε χρώμα απαντάται ήδη στις μεσαιωνικές παραδόσεις: πολλά βιβλία συνταγών για βαφείς εξηγούν ότι όταν βάφουν με ισάτιδα η χρήση, ως προστύμματος, των ούρων ενός άνδρα σε κατάσταση προχωρημένης μέθης βοηθά στο να διεισδύσει καλύτερα η χρωστική ουσία στο ύφασμα.


Υποσημειώσεις:

¹ Επιστολή της 6ης Σεπτεμβρίου 1772 από τον Βέρθερο στον Βίλελμ.
Goethe, J. W. (1994). Τα Πάθη του νεαρού Βέρθερου. Αθήνα: Άγρα, σ. 186-187
² Παστουρώ, Μ. (2007). Μπλε, η ιστορία ενός χρώματος. Αθήνα: Μελάνι, σ. 142

Πηγή : Art Mag