Φθοράς Μνημείον. Πως η ροή του χρόνου μπορεί να προταθεί ως έργο τέχνης. Πτυχιακη Εργασια Σκούρτη Χρήστου Ιουνιος 2015.

Μια ώρα δεν είναι μια ώρα ,

είναι ένα βάζο γεμάτο αρώματα, ήχους, σχέδια, ατμόσφαιρες.

Μαρσελ Προυστ.

Βλέπω Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον

Να εκτείνονται όλα μαζί μπροστά μου

William Blake

Και το Τέλος και η Αρχή εκεί ήταν πάντα

Πριν την Αρχή και μετά το Τέλος

Κι Όλα είναι Πάντα Τώρα

T.S Elliot

Στὴν ἄμμο τὰ ἔργα στήνονται μεγάλα τῶν ἀνθρώπων,

καὶ σὰν παιδάκι τὰ γκρεμίζει ὁ Χρόνος μὲ τὸ πόδι.

Κ. Καρυωτάκης

Γλυκιά πορεία

Στα πλαίσια παρουσίασης της πτυχιακής μου εργασίας με θέμα την έννοια της φθοράς και πως ταυτόχρονα προσεγγίζεται ο χρόνος ως έργο τέχνης, παραθέτω το παρακάτω κείμενο-τεκμηρίωση για να γίνει σαφές πως προέκυψε η συγκεκριμένη εικαστική εγκατάσταση. Να παρουσιαστεί όσο πιο αναλυτικά γινεται η ερευνά μου γύρω από τις έννοιες χρόνος - φθορά και να γίνουν αντιληπτά όλα τα στάδια προετοιμασίας του έργου. Το έργο που παρουσιάζεται είναι μια εγκατάσταση από πολλά όμοια αλλά διαφορετικού σχήματος γλυπτά από καραμέλα τα οποία λιώνουν, αλλάζουν και εξελίσσονται με το πέρας του χρόνου.

Η συγκεκριμένη έννοια δεν επιλέχθηκε τυχαία, ούτε και είναι απλά ένας εύκολος τρόπος για να δημιουργηθεί διεκπεραιωτικά μια τεκμηρίωση έργου. Προέκυψε μέσα από αφορμές που μου δόθηκαν παρατηρώντας έργα σύγχρονης τέχνης, μέσα από έρευνα για την προσωπική μου δουλειά όλα τα χρόνια των σπουδών μου αλλά και εξαιτίας της ανάγκης μου να δημιουργήσω ένα έργο όπου ο χρόνος να είναι παρών ως διάσταση.

Η έρευνα γύρω από το υλικό της ζάχαρης ξεκίνησε πριν από περίπου 2 χρόνια, αλλά πιο οργανωμένα και πιο επισταμένα οι ιδιότητες του υλικού, αλλά και τα ζητήματα χρόνος φθορά, παρατηρήθηκαν τον τελευταίο χρόνο. Τους τελευταίους 12 μήνες τα γλυπτά αλλά και το υλικό της καραμέλας δοκιμάστηκαν σε πολλές εκθέσεις και workshops αποσπώντας ικανοποιητικά σχόλια. Η πτυχιακή εικαστική εγκατάσταση που εκπονείται, προετοιμάζεται τους τελευταίους 5 μήνες και αυτό γιατί θα ήταν αδύνατο να διατηρήσω τα γλυπτά αποθηκευμένα για περισσότερο χρόνο.

Περιεχόμενα

1. Όταν το υλικό επιλέγει.

1.1 Τι είναι χρόνος.

Χρόνος στην φιλοσοφία

Ο Αριστοτέλης για τον Χρόνο

Ο Χρόνος του Νεύτωνα

Η σχετικότητα του χρόνου κατά τον Αϊνστάιν

Bergson και Heidegger

1.2 Χρόνος και Χώρος.

Σχέση χρόνου και χώρου

Τι είναι ο χωρόχρονος

1.3 Κοσμολογικός Χρόνος. Η φθορά του χρόνου.

1.4 Η φθορά μέσα από τον 2ο νόμο της θερμοδυναμικής.

Θερμοδυναμικό βέλος του χρόνου

Χρόνος δημιουργός

1.5 Ψυχολογικός χρόνος.

1.6 Η έννοια του χρόνου στην Τέχνη.

Συνθέσεις τύπου Vanitas

Η εμμονή της μνήμης του Dali

Ώρα για όλους

Video Art

Καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με την έννοια της φθοράς

Η ταινία Boyhood

1.7 Κείμενα για την Φθορά.

Γλυκιά Ζωή

Γλυκιά ροή προς το τέλος.

Α-κειμενικός λόγος σε ρευστή κατάσταση ή πώς ο χρόνος διαγράφει

Ένας στεναγμός για την φθορά

1.8 Το υλικό της καραμέλας στην τέχνη.

2. Φθοράς Μνημείον.

2.1 Γενική εικόνα του έργου.

2.1 Μια πρώτη ανάλυση του έργου.

Άμμος και ζάχαρη

Ανάποδα και ίσια

Γλυκύτητα χωρίς βρώση

Πλήθος ή ένα

Ήχος και χρώματα

Ο χρόνος και η φθορά σε σχέση με τον δημιουργό

Βιβλιογραφία.

Φωτογραφικό Παράρτημα.

Ευχαριστίες.

1. Όταν το υλικό επιλέγει

Ένα εικαστικό έργο ποτέ δεν είναι ένα προϊόν συμπτώσεων ή αποτέλεσμα τύχης. Είναι μια οργανωμένη μελέτη πάνω σε φαινόμενα κοινωνικά, πολιτικά, ψυχολογικά ή και άλλα όπου ο δημιουργός μετατρέπει την σκέψη του σε εικόνες. Βέβαια οι αφορμές για να ξεκινήσει αυτή η έρευνα μπορεί να προκύψουν μέσα από τυχαία γεγονότα, νέες παρατηρήσεις ή ακόμα και τελείως διαφορετικές αναγνώσεις του αρχικού έργου, ανοίγοντας έτσι καινούριους ερευνητικούς ορίζοντες.

Η αρχική ιδέα για την εικαστική εγκατάσταση που παρουσιάζεται εδώ έχει ελάχιστη σχέση με τις πρώτες μελέτες που έκανα πριν από περίπου 2 χρόνια. Ο τότε στόχος ήταν απλά να ερευνήσω κατά πόσον είναι εφικτό να δημιουργηθεί μια γλυπτική διάφανη φόρμα. Με άλλα λόγια να δω κατά πόσο ένας όγκος μπορεί να επιτρέψει, όχι απλά στο φως να περάσει από μέσα του, αλλά πως το ίδιο το φόντο βρίσκει δυνατότητες να εναλλάσσεται με το κυρίως θέμα και να γινεται πρωταγωνιστής.

Οι τρόποι με τους οποίους η καραμέλα δημιουργεί διαφάνειες στο σώμα της, η ευκολία χρήσης του υλικού δηλαδή, της ζάχαρης, το χαμηλό κόστος, το άρωμα της ζάχαρης όταν καίγεται, η όχι τόσο συχνή χρήση της στα εικαστικά, αλλά ακόμα και η γεύση της ήταν παράγοντες που συνετέλεσαν ώστε να επιλέξω το συγκεκριμένο υλικό για την διάφανη γλυπτική που ήθελα να φτάσω. Στα πρώτα όμως γλυπτά που δημιουργήθηκαν άρχισα να παρατηρώ νέες ιδιότητες στο υλικό που δεν είχα προσέξει αρχικά και που ταυτόχρονα παρουσίαζαν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Κανένα από τα γλυπτά που προέκυπταν δεν είχε ακριβώς το ίδιο χρώμα με το προηγούμενο. Τα διαφορετικά θερμοκρασιακά πεδία που έλιωνε η ζάχαρη και η διαφορά στην ποιότητα της, μου έδινε σε κάθε γλυπτό διαφορετικό χρώμα. Όσο πιο υψηλό το σημείο τήξης τόσο πιο σκούρο το γλυπτό.

Επίσης ο τρόπος με τον οποίο τα γλυπτά άφηναν κενές και γεμάτες φόρμες στην επιφάνεια τους τα έκανε κάθε φορά μοναδικά και ας είχαν προκύψει από το ίδιο καλούπι. Ενώ δηλαδή ήταν όμοια σχηματικά δεν ήταν σε καμία περίπτωση ίδια. Εμφάνιζαν με άλλα λόγια την διαφορετικότητα που συναντάμε στην ανθρώπινη φυλή.

Ακόμα τα πρώτα γλυπτά με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να φθείρονται, να λιώνουν, να μεταβάλλονται, να τείνουν προς μια ομογενοποίηση χωρίς να επιδρά επάνω τους σκόπιμα κάποιος εξωτερικός παράγοντας παρά μόνο η φύση. Οι μεταβολές της θερμοκρασίας, και η υγρασία έδιναν στα γλυπτά κάθε μέρα διαφορετικά σχήματα και φόρμες θέτοντας τα σε μια διαρκή performance κατά την διάρκεια της έκθεσής τους.

Λαμβάνοντας υπόψη όλες αυτές τις νέες ιδιότητες του υλικού, πριν από περίπου 1,5 χρόνο, η έρευνά μου στράφηκε κυρίως στην συνθήκη της φθοράς, δηλαδή του χρόνου έτσι όπως οι άνθρωποι τον κατανοούν. « Αυτό που σήμερα αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε ως “χρόνο” δεν είναι παρά ένα μέσον προσανατολισμού. Ως εκ τούτου η έννοια του χρόνου χρειάστηκε να εξελιχθεί εμπειρικά μέσα από μια μακραίωνη μαθησιακή διαδικασία που η σκυτάλη περνούσε από την μια γενιά στην άλλη. Είναι επαρκώς τεκμηριωμένο οτι οι άνθρωποι δεν βίωναν ανέκαθεν αλληλουχίες γεγονότων κατά τον τρόπο που εμείς σήμερα συμβολικά αποδίδουμε την έννοια χρόνος. Χρειάστηκε να αποκτηθεί μια σειρά εμπειριών επί γενεές ολόκληρες, προτού κατορθώσουν οι άνθρωποι να σχηματίσουν μια νοητική εικόνα χρονικής διάδοχης. Με άλλα λόγια η ανθρώπινη εμπειρία αυτού που σήμερα ονομάζουμε χρόνος άλλαξε κατά το παρελθόν και συνεχίζει να αλλάζει και σήμερα.¹»

Το πέρασμα του χρόνου λοιπόν, η αλλοίωση, η μεταμόρφωση σε κάτι διαφορετικό λιγότερο όμορφο ακόμα και το τέλος είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει διαχρονικά την επιστήμη αλλά και την τέχνη. Οι επιστήμονες αγωνιούσαν πάντα να βρουν τρόπους να επιβραδύνουν το αναπόφευκτο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης και οι καλλιτέχνες έψαχναν το ένα “έργο” που θα τους εξασφάλιζε μια θέση στην ιστορία της τέχνης μακριά από την φθαρτότητα.

Φθορά βέβαια δεν σημαίνει μόνο απώλεια της αρχικής κατάστασης αλλά ταυτόχρονα και χρόνος. Έτσι η φθορά ως ποιότητα «παρακμής» έχει την ιδιαιτερότητα να εμπερικλείει και να υπονοεί και τις τρεις διαστάσεις του χρόνου, παρελθόν, παρόν και μέλλον, ενώ είθισται να παραπέμπει στο «περιθώριο», σε αυτό που αποβάλλεται, ισχυρίζεται ο Γάλλος καθηγητής «Διαχείρισης των Φυρών- Rudologie» Jean Gouhier. Μπορεί όμως αυτή η έννοια να είναι και έργο τέχνης; Αν και αυτά τα γλυπτά μοιάζουν να είναι ακίνητα, σαν να είναι καρφωμένα στο πάτωμα, πρακτικά δεν είναι. Υπάρχει αυτή η έστω μηδαμινή κίνηση από το λιώσιμο της καραμέλας, σε άλλα περισσότερο και σε άλλα λιγότερο.

Έτσι τελικά o στόχος ήταν η μελέτη των παραπάνω φαινομένων και όχι στο πως θα βελτιώσω απλά μια γλυπτική διάφανη φόρμα. Θα έλεγα μάλιστα πως η πτυχιακή μου εγκατάσταση δεν προτείνεται ως μια γλυπτική εγκατάσταση αλλά ως μια παρατήρηση της φθοράς, ως χρόνος.

1.1 Τι είναι χρόνος.

Ο χρόνος στην Φιλοσοφία.

«Όταν δεν με ρωτούν γι᾽αυτόν ξέρω τι είναι ο χρόνος, έλεγε κάποτε ένας σοφός γέροντας, όταν με ρωτούν, δεν ξέρω. Γιατί αναρωτιέμαι.²»

Εξετάζοντας τον χρόνο στα φυσικά του ο Αριστοτέλης, διαπιστώνει το εξής παράδοξο: ισχυρίζεται πως ο χρόνος δεν υπάρχει, γιατί το ένα σκέλος του που έχει πια περάσει και είναι το παρελθόν δεν υφίσταται πια. Το άλλο σκέλος του χρόνου που είναι το μέλλον δεν έχει ακόμα έλθει. Βέβαια η ανυπαρξία παρελθόντος και μέλλοντος έχει να κάνει με ένα σημείο αναφοράς που είναι το τώρα και σίγουρα υπάρχει. Είναι όμως το τώρα χρόνος; Ο Αριστοτέλης απαντάει αρνητικά.

«Πρέπει από την αρχή να πούμε ότι ο χρόνος, ως συμπαντική οντότητα, είναι μια εντελώς αφηρημένη έννοια που ποτέ δεν συγκεκριμενοποιήθηκε, και που μόνο η ροή της γίνεται αντιληπτή ως διαφορά μεταξύ δύο χρονικών στιγμών. Ωστόσο έχουμε τόσο πολύ εξοικειωθεί με ό,τι ονομάζουμε χρόνο, ώστε νομίζουμε ότι τον αισθανόμαστε να περνάει γύρω μας και μάλιστα βρήκαμε και τόσες συσκευές για να τον μετράμε. Μετράμε κάτι που δεν ξέρουμε τι είναι. Είναι κι αυτό ένα από τα παράξενα της ζωής μας εδώ στη γη³.»

Έως τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν αποδεκτό οτι ο χρόνος ταυτίζεται με έναν αριθμό, αυτόν της στιγμής, όταν κάτι συμβαίνει ή με την απόλυτη διάφορα μεταξύ δυο στιγμών. Βέβαια ο Αριστοτέλης ήδη από τον 4ο αιώνα π.χ. έχει διατυπώσει πως αυτό που μπορεί να μετρηθεί είναι η μεταβολή δυο χρονικών στιγμών. Με άλλα λόγια μετράμε ένα εικονικό είδωλο του χρόνου και όχι τον ίδιο τον χρόνο. Η κίνηση είναι χρήσιμη σ’ εμάς, γιατί μόνο μ’ αυτήν ο χρόνος κάνει αισθητή την ύπαρξή του.

«Στην κατανόηση της φύσης του χρόνου κάνουμε ένα φοβερό λάθος που συνίσταται στο γεγονός ότι αντί να βιώνουμε τον χρόνο, προσπαθούμε να μετρήσουμε το φάντασμά του, την προβολή του δηλ. μέσα στον αισθητό για μας τρισδιάστατο κόσμο. Το χειρότερο είναι ότι ταυτίζουμε αυτό το φάντασμα με αυτή καθ’ εαυτή την έννοια και τη φύση του χρόνου, ενώ αυτά που μετράμε είναι απλά νοητικά κατασκευάσματα των αισθήσεών μας που τίποτα δεν εκφράζουν από φυσική άποψη»⁴.

Πρέπει να τονιστεί οτι η φιλοσοφία ποτέ δεν έπαψε να διατυπώνει σκέψεις για τον χρόνο. Από τις πολύ πρώιμες προσεγγίσεις ήταν και η άποψη οτι ο χρόνος κυλάει προς μια κατεύθυνση από το παρελθόν προς το μέλλον. Ακόμα οτι επαναλαμβάνεται κυκλικά, ανακυκλώνεται όπως η ροή των γεγονότων στην φύση. Οτι ο χρόνος αναγεννάται περιοδικά μετά από συγκεκριμένο αριθμό χρόνων ή μετά από μεγάλες καταστροφές.

Η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία μέσα από τις σκέψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ασχολήθηκε αρκετά με την έννοια του χρόνου. Ο Πλάτωνας ταύτιζε τον χρόνο με την μεταβολή μιας συγκεκριμένης κατάστασης. Πίστευε στην συνεχή ροή με την κίνηση των πλανητών και θεωρούσε πως ο χρόνος έχει μια συγκεκριμένη αρχή όπως όλα. Σήμερα αυτό που ο Πλάτωνας τεκμηρίωνε πριν από περίπου 2500 χρόνια είναι μια ευρέως αποδεκτή άποψη. «Η χρονική αντίληψη απαιτεί, όντα με την ικανότητα συγκέντρωσης (ανθρώπους), τα οποία μπορούν να δημιουργήσουν μια νοητική παράσταση, όπου τα αλληλοδιάδοχα περιστατικά α, β, γ συνυπάρχουν, την ίδια στιγμή όμως αναγνωρίζονται σαφώς ετερόχρονα· απαιτεί όντα με ιδιαίτερες συνθετικές δυνατότητες, εμπειρικά συγκροτημένες και ενεργοποιημένες⁵».

Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται και από τους σύγχρονους επιστήμονες Hawking και Penrose, που κατέληξαν σ’ αυτό το συμπέρασμα έπειτα από επεξεργασία των μαθηματικών εξισώσεων της θεωρίας της Σχετικότητας.

«Ο Αριστοτέλης ήταν αντίθετος και στις δύο αυτές απόψεις του Πλάτωνα. Την άποψη ότι ο χρόνος είναι μεταβολή, αντέκρουε με τα επιχειρήματα: Πρώτον: Αν ο χρόνος θεωρηθεί ότι είναι κίνηση, τότε σε κάθε σταμάτημα της κίνησης οποιουδήποτε αντικειμένου, θα πρέπει να σταματάει και η ροή του χρόνου, με συνέπεια όταν αυτή η ροή σταματάει, επειδή σταμάτησε η κίνηση ενός αντικειμένου στη γή, να σταματάει και η κίνηση του ήλιου και των άστρων, πράγμα αδύνατον.

Επίσης, κάθε μεταβολή θα είναι και ένα κομμάτι του χρόνου, στην περίπτωση όμως που δύο ανεξάρτητες μεταβολές συμβαίνουν συγχρόνως, υπάρχει η αντίφαση οτι το ίδιο κομμάτι του χρόνου, στο οποίο συνέβησαν, να είναι μεν ένα και μοναδικό αλλά μαζί να είναι και χωρισμένο σε δύο ανεξάρτητα κομμάτια του ίδιου μεγέθους με το ένα. Ακόμα, μια μεταβολή μπορεί να συμβαίνει γρήγορα ή αργά, ενώ ο χρόνος ρέει σταθερά. Την ιδέα ότι ο χρόνος είχε αρχή, ο Αριστοτέλης την αντέκρουε με το αιτιολογικό ότι, όπως ο κόσμος και η κίνηση είναι αιώνια, έτσι και ο χρόνος πρέπει κι αυτός να είναι αιώνιος, χωρίς αρχή και τέλος. Επίσης ενίσχυε την προηγούμενη άποψή του με τον συλλογισμό ότι μια χρονική στιγμή, επομένως και η πρώτη, δεν έχει νόημα παρά μόνο αν την σκεφτούμε μαζί με την προηγουμένη της. Άρα ποτέ δεν υπήρξε αυτή η πρώτη στιγμή⁶».

«Οι απόψεις για τον χρόνο του Παρμενίδη και του Ηράκλειτου ήταν και είναι μεγάλα διλήμματα για την φιλοσοφία έως σήμερα. Ο Παρμενίδης επέμενε οτι δεν υπάρχει τίποτα καινούριο, οτι όλα απλώς υπάρχουν και θα υπάρχουν για πάντα⁷». Αντίθετα ο Ηράκλειτος υποστήριζε με τα γνωστά του σε όλους αποφθέγματα οτι τα "πάντα ρεί και ουδέν μένει", "οτι κανένας δεν μπορεί να περάσει το ίδιο ποτάμι δυο φορές" αλλά και οτι "ο χρόνος είναι ένα παιδί που παίζει πεσσούς".

Για τον Επίκουρο ο χρόνος είναι σύμπτωμα του όντος ή ακόμα καλύτερα σύμπτωμα των συμπτωμάτων του όντος. Δεν έχει δική του υπόσταση και δεν νοείται χωρίς την ύλη.

Ο Αριστοτέλης για τον Χρόνο

«Ο Αριστοτέλης, ο οποίος, είναι ο πρώτος φιλόσοφος στην αρχαιότητα που μετέφερε τη συζήτηση για την ύλη σε ένα καθαρά φιλοσοφικό επίπεδο, δεν μπορούσε να μείνει ικανοποιημένος με μια ανάλυση της ύλης που θα περιοριζόταν στον χώρο της εμπειρίας. Προσπάθησε λοιπόν να βρει την πιο θεμελιώδη και βασική διάστασή της σε ένα βαθύτερο επίπεδο φυσικής πραγματικότητας, το οποίο θα προσέφερε το σταθερό υπόστρωμα όλων των μεταβολών που συντελούνται στον φυσικό κόσμο.

Η πρώτη ύλη, λοιπόν, για τον Σταγειρίτη είναι το έσχατο υποκείμενον κάθε πράγματος και το σταθερό υπόστρωμα κάθε μεταβολής, ακόμη και της γενέσεως και της φθοράς. Η ίδια δεν γεννιέται ούτε πεθαίνει. Είναι ωστόσο το θεμελιώδες υλικό των ατομικών, καθέκαστον ουσιών, χωρίς η ίδια να έχει χωριστή ύπαρξη. Τέλος, η ύλη καθεαυτή δεν είναι αντιληπτή με τις αισθήσεις και δεν έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Είναι απολύτως «άμορφη» και στερείται κάθε προσδιορισμού. Είναι αυτό που απομένει όταν «απογυμνωθεί» από όλους τους προσδιορισμούς της. Επιπλέον, όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης, «η ύλη υπάρχει δυνάμει, διότι μπορεί ν' αποκτήσει τη μορφή. Αλλά όταν υπάρχει εν ενεργεία, τότε βρίσκεται στη μορφή». Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ είναι το γεγονός ότι ο Σταγειρίτης ταυτίζει την ύλην με την δύναμιν. Όπως φαίνεται να δηλώνει, η πρώτη ύλη είναι ταυτόσημη με το δυνάμει ον· αποτελεί, δηλαδή, θα μπορούσαμε να πούμε, μια δυνάμει πραγματικότητα (Μετ. 1045b 18-20). Με την έννοια αυτή η ύλη γίνεται η οντολογική βάση του δυναμικού μοντέλου της αριστοτελικής φιλοσοφίας της φύσης, εφόσον θεωρημένη ως δύναμις προσφέρει το σταθερό υπόστρωμα για όλες τις δυνατότητες που μπορούν να πραγματωθούν στο μέλλον.

Στο σημείο αυτό αποκαλύπτεται η κρίσιμη σχέση που συνδέει την αριστοτελική ύλη με τη μορφή, τη δύναμη με την ενέργεια. H μετάβαση κάθε φορά από την εν δυνάμει στην εν ενεργεία κατάσταση αποτελεί μια πραγματική διαδικασία που συντελείται μέσα στη φύση και χαρακτηρίζεται από τον Σταγειρίτη ως κίνηση, με την έννοια της ποιοτικής μεταβολής, της γένεσης και της φθοράς.

Στον ορισμό ακριβώς αυτόν είναι σαφής η εξαιρετικά πρωτότυπη αντιμετώπιση από τον Αριστοτέλη της κίνησης. H μετάβαση από τη δύναμη στην ενέργεια εκφράζει για τον Σταγειρίτη μια εσωτερική μορφή κίνησης, η οποία αποτελεί το ουσιώδες συστατικό του πραγματικού ρόλου που παίζει η ύλη στο αριστοτελικό μοντέλο του φυσικού κόσμου. H ύλη όχι μόνο δεν είναι μια έννοια κενή περιεχομένου, αλλά είναι η πηγή και η κινητήρια δύναμη του γίγνεσθαι της φύσης.

Η σύνδεση αυτή της εσωτερικής κίνησης και μεταβολής με την ύλη και τη φύση αποτελεί το κρίσιμο σημείο στο οποίο εισάγεται ο χρόνος για να συμπληρώσει το σκηνικό. Ο χρόνος, δηλαδή, συνδέεται από τον Αριστοτέλη με έναν τρόπο άμεσο και ουσιαστικό με την κίνηση. Έτσι, στα Φυσικά ο Σταγειρίτης παρατηρεί: «... φανερόν ότι ουκ έστιν άνευ κινήσεως και μεταβολής χρόνος» («είναι φανερό ότι δεν υπάρχει χρόνος χωρίς κίνηση και μεταβολή»). Αν όμως έχουν έτσι τα πράγματα, τότε τι μπορούμε να πούμε ότι είναι ο χρόνος; Η απάντηση του Σταγειρίτη, η οποία έχει συζητηθεί ιδιαίτερα από τους μελετητές του, είναι η εξής: «Τούτο γάρ εστι ο χρόνος, αριθμός κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον» («Διότι αυτό είναι ο χρόνος, η αρίθμηση της κίνησης σύμφωνα με το πριν και το μετά»).⁸»

Ο Χρόνος του Νεύτωνα.

Στην Νευτώνεια φυσική ο χρόνος είναι μια ροή χωρίς τέλος που εμπεριέχει τα πάντα. Είναι ένας ποταμός που η κίνηση του δεν σταμάτα ποτέ και δεν επηρεάζεται από τίποτα. Μέσα από το βιβλίο του Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας διατυπώνεται η άποψη οτι ο απόλυτος, πραγματικός και μαθηματικός χρόνος, από μόνος του και από την ίδια τη φύση του, ρέει ομαλά, χωρίς αναφορά σε οτιδήποτε εξωτερικό και αποκαλείται αλλιώς διάρκεια. Ο Νεύτων πίστευε οτι τόσο ο χρόνος όσο και ο χώρος δεν είναι δυνατόν να επηρεαστούν, για αυτό το λόγο τόνιζε στα κείμενά του την λέξη «απόλυτος».

Πίστευε επίσης στην χωρίς τέλος ροή του χρόνου και το τεκμηρίωνε γράφοντας πως όλες οι κινήσεις μπορούν να επιταχυνθούν ή να επιβραδυνθούν αλλά ο χρόνος ή, ισοδύναμα, η διαδικασία του απόλυτου χρόνου, δεν αλλάζει. H διάρκεια ή η διατήρηση της ύπαρξης των πραγμάτων παραμένει η ίδια, είτε οι κινήσεις είναι γρήγορες ή είναι αργές, είτε δεν υπάρχουν καθόλου. Γενικότερα ο χρόνος κατά τον Νεύτωνα είναι ένας ποταμός που απλώς μεταφέρει γεγονότα, είναι παντού ο ίδιος, έχει την ίδια διάρκεια και είναι όπως γράφτηκε και πιο πριν ο απόλυτος χρόνος. Η άποψη του Νεύτων για τον κόσμο ήταν οτι όλα συμβαίνουν τώρα, είτε πρόκειται για γεγονότα που διαδραματίζονται σε έναν οικείο χώρο για εμάς, είτε για την γέννηση ενός γαλαξία εκατοντάδες εκατομμύρια χιλιόμετρα από εμάς. Όλα μετριούνται με τον απόλυτο χρόνο. Αυτός ο απόλυτος χρόνος του Νεύτωνα υφίσταται επειδή βάση της θεωρίας του υπάρχουν σήματα που ταξιδεύουν από το ένα σημείο στο άλλο ακαριαία δηλαδή έχουν άπειρη ταχύτητα.

Αν και ο Αϊνστάιν θαύμαζε τον τρόπο με τον οποίο ο Νευτώνας διατύπωνε τις θεωρίες του για τον κόσμο, για τον χώρο και τον χρόνο, τελικά ήταν και αυτός που ουσιαστικά τις κατέρριψε.

Η σχετικότητα του χρόνου κατά τον Αϊνστάιν.

«Ο Αϊνστάιν κατέστησε σαφές οτι η αντίληψη του χρόνου από τον Νεύτωνα ως ενιαίου και ομοιόμορφου συνεχούς δεν ισχύει για το σύνολο του φυσικού σύμπαντος. Κατά τον Αϊνστάιν ο χρόνος είναι μια μορφή αναφοράς και όχι μια αντικειμενική ροή, μέρος της κτίσης, όπως τα ορατά ποτάμια και βουνά, ορατή μεν αλλά ανεξάρτητη, όπως και αυτά, από τους χρονομέτρες ανθρώπους. Η ανασκευή της νευτώνειας εκδοχής του χρόνου από τον Αϊνστάιν αποτελεί ένα σύγχρονο παράδειγμα της μεταβλητότητας της έννοιας αυτής.⁹»

Αυτό όμως συνέβη όταν ανακαλύφθηκε ότι το φως μοιάζει να έχει την ίδια ταχύτητα για κάθε παρατηρητή, ανεξάρτητα από το πώς αυτός κινείται. Με βάση λοιπόν αυτή την διατύπωση οδηγηθήκαμε στην ανατροπή της θεωρίας του Νεύτωνα με τις γνωστές δύο θεωρίες της Σχετικότητας του Einstein.

«Οι θεωρίες αυτές εμφανίστηκαν στις δύο πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, και στα κατοπινά χρόνια εξελίχθηκαν και εδραιώθηκαν σαν, σχεδόν πανάκεια, στη φυσική επιστήμη. Σήμερα εφαρμόζονται ευρέως στις έρευνες του μακρόκοσμου και του μικρόκοσμου.

Ένα από τα πιο γνωστά πειράματα του Αϊνστάιν που βοήθησε πολύ ώστε να διατυπωθεί μια πιο σύγχρονη άποψη για τον χρόνο είναι και αυτό με τους δυο παρατηρητές και το τρένο. Αν σε ένα τρένο που τρέχει με σχετικά μεγάλη ταχύτητα ανάψουμε μια λάμπα ακριβώς στο μέσον του μήκους του, τότε για έναν παρατηρητή που ταξιδεύει μαζί με το τρένο, το φώς θα φτάσει στα δύο άκρα του τρένου, μπρός και πίσω, συγχρόνως, γιατί οι αποστάσεις που διανύει είναι ίσες και η ταχύτητα του φωτός είναι σταθερή προς κάθε κατεύθυνση. Για έναν όμως παρατηρητή που στέκεται στη γη, και βλέπει το τρένο, το φώς θα φτάσει στα δύο άκρα του τρένου σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα, και μάλιστα, στο πίσω άκρο πιο γρήγορα, γιατί φως και άκρο κινούνται αντίθετα, ενώ στο εμπρός άκρο πιο αργά γιατί και τα δύο κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση. Μάλιστα αν το τρένο κινείται με την ταχύτητα του φωτός, το φως δεν θα φτάσει ποτέ στο εμπρός άκρο. Άρα δυο γεγονότα που συμβαίνουν ταυτόχρονα για έναν παρατηρητή στο τρένο, δεν συμβαίνουν ταυτόχρονα για έναν παρατηρητή που βρίσκεται στη γη. Αυτό δείχνει ότι η ροή του χρόνου είναι διαφορετική στα διαφορετικά συστήματα ή με άλλα λόγια, οι χρονικές αποστάσεις δεν είναι απόλυτα μεγέθη, αλλά είναι κι’ αυτές σχετικές με τη θέση από την οποία τις παρατηρούμε.¹⁰»

Με αυτό το πείραμα όπως γράφτηκε και πιο πριν ο Αϊνστάιν τινάζει στον αέρα τις απόψεις του Νεύτωνα για τον χρόνο. Ο χρόνος διαστέλλεται αν το τρένο αλλάξει ταχύτητα. Ο χρόνος του ενός παρατηρητή σε σχέση με τον άλλο είναι ελαφρώς διαφορετικοί. Όμως και οι δυο είναι εξίσου αληθινοί. Κανένας χρόνος δεν είναι καλύτερος ή πιο σωστός από τον άλλο. Ο χρόνος πια αποκτά μια πιο υποκειμενική έννοια σχετική με τον παρατηρητή που τον μετράει. Η πτώση του παγκόσμιου χρόνου έφερε και την πτώση του παγκόσμιου χώρου, που έχασε κι αυτός τον απόλυτο χαρακτήρα του. Ο χώρος μπορούσε πια να συμπτυχθεί όσο θέλαμε με βάση την κίνηση ενός αντικείμενου.

Bergson και Heidegger.

Φιλοσοφικές διατυπώσεις πάνω στα ζητήματα της ανθρώπινης χρονικότητας έχουν παρουσιαστεί και από τους Bergson και Heidegger.

«Ο πρώτος κάνει διάκριση μεταξύ του χρόνου και της διάρκειας, δηλαδή μεταξύ του μετρήσιμου χρόνου, των ωρών (του αντικειμενικού) και του συγκεκριμένου, του βιωματικού (υποκειμενικού) χρόνου. Αυτή η διάκριση αποδείχτηκε στη συνέχεια πολύ παραγωγική. Οι δύο χρόνοι δηλ δεν ταυτίζονται με κανέναν τρόπο, αλλά ο πραγματικά βιωματικός χρόνος μπορεί, ανάλογα με την εκάστοτε ψυχική διάθεση του ανθρώπου να είναι άλλοτε μακρότερος και άλλοτε συντομότερος, δε συγχρονίζεται στη ροή των ωρών. Στην περίπτωση της βασανιστικής πλήξης και της αγχώδους αναμονής ρέει πιο αργά, κατά τέτοιο τρόπο που τα λεπτά γίνονται ώρες, ενώ εξαφανίζονται με μιας στο χαρούμενο παιχνίδι ή στην ενδιαφέρουσα συζήτηση, έτσι που αργότερα διερωτάται κανείς που είναι ο χρόνος και πότε αλλάζει η ανθρώπινη σχέση με αυτόν διότι η απόκλιση του βιωματικού χρόνου από το μετρήσιμο δεν πρέπει να θεωρείται σαν υποκειμενική αδυναμία, που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ο βιωματικός χρόνος είναι πολύ περισσότερο εκείνος στον οποίο πραγματικά ζούμε. Αυτός είναι για μας η πρωταρχική πραγματικότητα.

Η δεύτερη άποψη είναι του Heidegger ο οποίος έθεσε με έμφαση το βάσικο ερώτημα για την ανθρώπινη χρονικότητα, η οποία, σε αντίθεση με το ροώδη χρόνο, δηλώνει την εσωτερική διάθεση ενός όντος, όσο ετούτο καθορίζεται από την σχέση του με το χρόνο. Έτσι η στιγμή δε νοείται σαν ένα μη διαστελλόμενο τμήμα μιας μονοδιάστατης χρονικής συνέχειας, μιας παροντικής στιγμής και εφόσον το παρελθόν είναι παρόν μέσα στην ανάμνηση. Ο Heidegger ανέλυσε αυτή τη δομή, όπως είναι γνωστό, ως “ μέριμνα” ( sorge) ως τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιπαρατίθεται αποφασιστικά στο μέλλον κατά την παραλαβή της κληρονομιάς που του εγχειρίζεται.¹¹»

1.2 Χρόνος και Χώρος

Σχέση χρόνου και χώρου.

«Ο ανθρώπινος οργανισμός δεν διαθέτει το κατάλληλο αισθητήριο όργανο για να αντιληφθεί τον χρόνο. Τον αντιλαμβάνεται με όλες τις αισθήσεις του αλλά κυρίως μέσα από την αίσθηση της ακοής που θεωρείται σαν η αίσθηση του χρόνου. Βέβαια τον χρόνο τον αντιλαμβανόμαστε και σαν μια έννοια, σαν μια συνεχή κατάσταση, σαν μια ολότητα με τον ίδιο τρόπο που κατανοούμε και τον χώρο. Αντίθετα όμως με τον χρόνο, ο χώρος παρουσιάζει συγκεκριμένες δομές, συντεταγμένες ή σύνολο αντικειμένων και έτσι το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να τον αναγνώσει σαφέστερα.¹²»

Το 2012 στο συμπόσιο με τίτλο "Τέχνη και επιστήμη - η συνάντησή τους στο χρόνο" ο Γιώργος Γραμματικάκης σημειώνει οτι στα μαθηματικά δεν υπάρχουν διαστάσεις χώρου και χρόνου ως διαφορετικές οντότητες. Υπάρχουν ως ισότιμες διαστάσεις με τις ίδιες ιδιότητες. Ο χωρισμός των διαστάσεων σε χώρο και χρόνο αποτελεί ακόμα μια πλάνη των αισθήσεων μας. Την διάσταση του χρόνου οι ανθρώπινες αισθήσεις δεν μπορούν να την κατανοήσουν αμέσως αλλά εμμέσως, μέσω δευτερευουσών ιδιοτήτων της. Το γεγονός αυτό δημιουργεί την ψευδαίσθηση οτι η 4η διάσταση είναι κάτι το διαφορετικό από τις άλλες 3 και για το λόγο αυτό την μετράμε με μια άλλη μονάδα το δευτερόλεπτο χρόνου. Στην ουσία όμως αυτό που δεν αντιλαμβανόμαστε είναι ότι το δευτερόλεπτο χρόνου δεν μετράει αυτή καθέ αυτή την 4η διάσταση αλλά τις δευτερεύουσες ιδιότητες της που γίνονται αντιληπτές από το ανθρώπινο DNA. Αυτό σημαίνει ότι η διάσταση χρόνος είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον χρόνο έτσι όπως τον αντιλαμβάνονται οι ανθρώπινες αισθήσεις μας.

Ο χρόνος όπως γράφτηκε και πιο πριν δεν είναι μια ανεξάρτητη μεταβλητή. Χώρος και χρόνος συνυφαίνονται άμεσα και δεν μπορούν να νοηθούν ο ένας χωρίς τον άλλο. Έτσι όταν θέλουμε να προσδιορίσουμε τον χρόνο συχνά χρησιμοποιούμε εκφράσεις και όρους του χώρου, όπως «...μετά τα Χριστούγεννα» ή «...τότε που ανάβαμε τις λάμπες με πετρέλαιο» ή «...ακόμα δυο βήματα από εδώ» ή «...μιαν ώρα δρόμο…». Με τον ίδιο τρόπο όμως και στην κοσμολογία παρατηρούμε οτι η ακτίνα του σύμπαντος δεν μετριέται σε χιλιόμετρα όπως θα ήταν το φυσιολογικό βέσει των ανθρωπίνων αισθήσεων αλλά σε έτη φωτός. Δηλαδή μετριέται σε μονάδες χρόνου.

Ο χρόνος όμως δεν έχει υπόσταση χωρίς τον χώρο που τον δομούν τα αντικείμενα με την ευρύτερη σημασία βέβαια που παίρνει ο όρος. Ο χρόνος όπως είδαμε και πιο πριν διαβάζεται μέσα από την κίνηση, την αλλαγή, την μεταβολή οργανισμών αλλά και γεγονότων φυσικών και κοινωνικών που έχουν μια αλληλουχία μεταξύ τους. Κατά τον ίδιο τρόπο και τα αντικείμενα αντιπροσωπεύουν τον χώρο. Έτσι και στην φυσική, η ταχύτητα ορίζεται ως ο ρυθμός μεταβολής της θέσης στην μονάδα του χρόνου.

Τι είναι ο χωρόχρονος.

«Η θέση ενός σημείου στον χώρο που μας περιβάλλει ορίζεται με τις λεγόμενες 3 “διαστάσεις” του, που είναι οι 3 κάθετες αποστάσεις του από ένα σταθερό και ορισμένο σημείο του χώρου, με τα ονόματα μήκος, πλάτος και ύψος. Γι’ αυτό και ο γύρω χώρος μας λέμε ότι είναι “τρισδιάστατος” η Ευκλειδιος.

Κατά τον Γερμανό μαθηματικό Riemann (1826-1866), ένας χώρος έχει τόσες διαστάσεις όσες παραμέτρους πρέπει να γνωρίζουμε για να εντοπίσουμε τη θέση ενός σημείου μέσα σ’ αυτόν τον χώρο.

O Εinstein, γνωρίζοντας τον ανωτέρω ορισμό του Riemann και την όμοια εξάρτηση του χώρου και του χρόνου από το σύστημα αναφοράς, συνέλαβε την ιδέα να ορίσει τον χρόνο ως τέταρτη διάσταση του γύρω μας χώρου, που τον ονόμασε “χωρόχρονο” ή “τετραδιάστατο συνεχές”. Τώρα πια οι δυο τους αποτελούν ένα ζεύγος αχώριστο, άρρηκτο που πάντα δρα σε συμφωνία.¹³»

Ο χώρος μοιάζει με τον χρόνο και ο χρόνος με τον χώρο.

Πριν από 20.000 χρόνια, οι πρόγονοί, μας της παλαιολιθικής εποχής έδιναν ήδη, βασισμένοι στην διαίσθησή τους μια χωρική διάσταση στο χρόνο, σημαδεύοντας το πέρασμα των ημερών με σειρές από εγκοπές που απλώνονταν στο χώρο, πάνω σε οστά ζώων. «Ο Αϊνστάιν καταστρέφοντας την παγκοσμιότητα του χρόνου έδωσε και μια επιστημονική εξήγηση στη χωροποίηση του χρόνου. Ο χρόνος που γινόταν εύκαμπτος κι ευέλικτος ανάλογα με την κίνηση του κάθε ανθρώπου διέγραφε τις έννοιες του παγκόσμιου παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Το δικό μου τώρα μπορεί να είναι το μέλλον κάποιου άλλου ανθρώπου ή το παρελθόν ενός φίλου. Όλα εξαρτώνται από την κίνηση σε σχέση με την κίνηση κάποιου άλλου και την απόσταση που μας χωρίζει.¹⁴»

Ο χώρος μέσα στον οποίο δρούμε και βρισκόμαστε είναι ο χωροχρόνος. Είναι όμως αδύνατον να κατανοήσουμε έναν τετραδιάστατο χώρο, πολλές φορές είναι αρκετά δύσκολο να δούμε ακόμα και τον τρισδιάστατο χώρο. «Πέρα όμως από όλα τα παραπάνω πρέπει να τονιστεί οτι αυτή η νέα κατανόηση του χώρου και του χρόνου προκάλεσε μια νέα επαναστατική αλλαγή στην εικόνα του ανθρώπου για τον Κόσμο. Η παλαιά ιδέα για ένα ουσιαστικά αμετάβλητο Σύμπαν, που θα μπορούσε να υπάρχει από πάντα και για πάντα αντικαταστάθηκε με την ιδέα ενός δυναμικού διαστελλόμενου Σύμπαντος που φαινόταν οτι είχε μια αρχή πριν από κάποιο άλλο πεπερασμένο παρελθόν και ίσως θα έχει ένα τέλος ύστερα από κάποιο άλλο πεπερασμένο χρονικό διάστημα στο μέλλον.¹⁵ »

1.3 Κοσμολογικός Χρόνος. Η γέννηση του χρόνου και του χώρου.

Big Bang

«Το 1927 ο αστροφυσικός Ζορζ Εντουαρτ Λεμετρ διατύπωσε ένα μοντέλο σύμφωνα με το οποίο ολόκληρη η μάζα του τη στιγμή R=0(μηδενική ακτίνα) και t=0 (μηδενικός χρόνος) ήταν συγκεντρωμένη σ᾽ενα σημείο που το ονόμασε αρχικό άτομο. Το πρωταρχικό αυτό άτομο, εν καιρω εξερράγη και από την εκτοξεφθεισα ύλη γεννήθηκαν οι γαλαξίες και τα αστέρια του σημερινού σύμπαντος. Αυτή η άποψη, ιστορικά πλέον, αναφέρεται ως η θεωρία της μεγάλης έκρηξης.

Αξίζει εδώ να σημειωθεί οτι η διαπίστωση, το 1929, του Αμερικάνου αστρονόμου Εντγουιν Χαμπλ οτι οι γαλαξίες απομακρύνονται μεταξύ τους σήμαινε οτι στο απώτατο παρελθόν τους είχαν κοινή εκκίνηση. Επομένως η ύλη και η ενέργεια του σύμπαντος ήταν συγκεντρωμένη σε ένα σημείο στο αρχικό πρωτοάτομο (κοσμικό αυγό) όλων των αρχαίων κοσμογονιών, με άπειρη θεωρητικά πυκνότητα και θερμοκρασία. Ήταν η αρχική επιβεβαίωση της Θεωρίας της Μεγάλης Έκρηξης από την οποία μέσω μιας επίπονης διαδικασίας τουλάχιστον 15 δισεκατομμυρίων χρόνων προήλθε το σύμπαν μας. Το σύμπαν λοιπόν είχε μια αρχή και ακριβώς τη στιγμή της Έκρηξης γεννήθηκαν ο χρόνος και ο χώρος. Με άλλα λόγια για τους αστροφυσικούς από φιλοσοφική άποψη δεν φαίνεται να έχει ουσιαστικό νόημα το ερώτημα τι υπήρχε πριν.¹⁶»

Η ηλικία του σύμπαντος

Μιλώντας για την αρχή του χρόνου ταυτόχρονα μιλάμε για την γέννηση και για την ηλικία του διαστήματος. Έχει όμως έννοια η ηλικία του σύμπαντος;

«Σήμερα έχει καθιερωθεί η άποψη οτι σε ένα μεγάλο μέρος του σύμπαντος ισχύει η θεωρία της σχετικότητας. Η θεωρία της σχετικότητας διατυπώνει την άποψη οτι αν το περιβάλλον μας γύρω είναι πολύ πυκνό τότε η διάρκεια του δευτερόλεπτου του διαστέλλεται. Αν είναι απείρως πυκνό τότε η διάρκεια του δευτερόλεπτου είναι άπειρη. Αν θεωρηθεί αυτό το πρωτόγονο μοντέλο της μεγάλης έκρηξης αυτές τις πρώτες εποχές του σύμπαντος οτι ήταν υπέρπυκνο και στην συνέχεια η πυκνότητα του μεταβάλλεται αυτό σημαίνει οτι κατά την διάρκεια της ζωής του σύμπαντος η διάρκεια του δευτερολέπτου μεταβαλλουτο. Με άλλα λόγια το δευτερόλεπτο δεν ήταν πάντα το ίδιο. Όταν δηλαδή γινεται αναφορά στην ηλικία του σύμπαντος αθροίζονται άνισα δευτερόλεπτα. Επίσης στην φυσική θεωρείται οτι κατά την μεγάλη έκρηξη η πυκνότητα ήταν άπειρη αυτό όμως σημαίνει κατά την ίδια λογική οτι το δευτερόλεπτο τότε είχε άπειρη διάρκεια. Στο άπειρο οτι και αν προστεθεί έχουμε πάλι άπειρο άρα η ηλικία του σύμπαντος δεν μπορεί να προσδιοριστεί με νούμερο χρονικά. Με άλλα λόγια ηλικία και χρόνο του σύμπαντος δεν έχουμε είναι ένα φιλοσοφικό κατασκεύασμα. Αυτό που ονομάζουμε Big Bang δεν ισχύει. Οι απόψεις του Λεμετρ για την μεγάλη έκρηξη και την εκτοξευθεισα ύλη δεν ισχύουν.¹⁷»

Στις δυο παραπάνω απόψεις των αστροφυσικών αξίζει να παρατηρηθεί και με την βοήθεια των παραπομπών φυσικά, οτι μέσα σε διάστημα περίπου 5 χρόνων από το 2003 έως το 2008 πόσο πολύ άλλαξαν οι απόψεις για τον κοσμικό χρόνο και την γέννηση του διαστήματος. Σήμερα οι επιστήμονες έχουν φτάσει να προσεγγίζουν απόψεις που υποστηρίζουν οτι το βέλος του χρόνου δεν πηγαίνει μόνο και αυστηρά προς τα εμπρός αλλά και προς τα πίσω, δηλαδή προς το παρελθόν.

1.4 Η φθορά μέσα από τον 2ο νόμο της θερμοδυναμικής.

Θερμοδυναμικό βέλος του χρόνου.

Τα τελευταία χρόνια σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες αποκάλυψαν δυο πολύ σημαντικές σχέσεις του χρόνου που δεν είναι τόσο προφανείς ως προς την ανάγνωσή τους. Η 1η θεωρία συνδέει τον χρόνο με το φως. Δηλαδή το φως είναι μια μονάδα μέτρησης του χρόνου (γενικεύσεις του E=mc²). Η 2η είναι οτι ο χρόνος σχετίζεται με την μορφή, με την αταξία, με την φθορά και με την οργάνωση. Εδώ είναι που ο 2ος νόμος της θερμοδυναμικής βρίσκει εφαρμογή. Η μορφή όμως έχει ταυτόχρονα άμεση σχέση με την τέχνη και την πληροφορία (information) όπως τονίζει σε ομιλία του ο καθηγητής φυσικής Β. Κωνσταντούδης.

Κάποιες από τις πολλές αναγνώσεις του 2ου νόμου της θερμοδυναμικής (ή νόμος της αταξίας ή νόμος της φθοράς ή νόμος του θανάτου αλλά και μια μορφή του νόμου του Μέρφυ: τα πράγματα πάντοτε έχουν την τάση να πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο) λένε οτι δεν μπορούμε να πάρουμε χρήσιμο έργο από την θερμότητα. Δεν μπορεί κανείς να μεταφέρει θερμότητα από ένα ψυχρό σε ένα θερμό σώμα. Κάθε αναβαθμισμένο σύστημα ενέργειας τείνει να υποβαθμιστεί σε χαμηλότερης ενεργείας σύστημα ή τέλος σε ένα κλειστό και απομονωμένο σύστημα που δεν έχει εισροές ή εκροές ενέργειας ή ύλης η εντροπία του δεν μπορεί να μειωθεί.

«Ένα φαινόμενο δηλαδή μπορεί να εξελιχθεί στην κατεύθυνση του χρόνου όχι όμως αντίστροφα. Η αύξηση της αταξίας (ή εντροπίας) με την πάροδο του χρόνου είναι ένα παράδειγμα αυτού που ονομάζεται βέλος του χρόνου. Το βέλος του χρόνου διακρίνει την κατεύθυνση του από το παρελθόν προς το μέλλον. Υπάρχουν τουλάχιστον τρία διαφορετικά βέλη του χρόνου. Το θερμοδυναμικό, που στρέφεται προς την κατεύθυνση που η αταξία αυξάνει. Το ψυχολογικό που στρέφεται προς την κατεύθυνση που αισθανόμαστε οτι ο χρόνος περνάει και φεύγει και θυμόμαστε το παρελθόν αλλά όχι το μέλλον. Ακόμα υπάρχει το κοσμολογικό που στρέφεται προς την κατεύθυνση όπου το σύμπαν διαστέλλεται αντί να συστέλλεται. ¹⁸»

Πρέπει να τονιστεί εδώ οτι με τον όρο αταξία δεν εννοούμε την παντελή έλλειψη τάξης, αλλά την σύγκρουση μεταξύ ασυντόνιστων τάξεων. Η αταξία εξαρτάται κυρίως από την τυχαία διασκόρπιση περιορισμένων τάξεων και ορίζεται ως η διάλυση δομών τέτοιων πιθανών διατάξεων.

Χρόνος δημιουργός.

Καθώς λοιπόν ρέει ο χρόνος έχουμε αύξηση της εντροπίας, δηλαδή αύξηση της αταξίας, ομογενοποίηση συστήματος , αποσύνθεση δομών, έλλειψη λειτουργικότητας, φθορά, θάνατος. Όλα τα παραπάνω βέβαια τα τελευταία χρόνια έχουν δεχτεί αυστηρή κριτική. Για παράδειγμα ομογενοποίηση δεν σημαίνει απαραίτητα και απουσία λειτουργικότητας. Στο βιβλίο του Rudolf Arnheim Εντροπία και Τέχνη (σελ. 34) παρουσιάζεται το παράδειγμα της τράπουλας. Όσο κάποιος ανακατεύει την τράπουλα τόσο πιο λειτουργικό κάνει το παιχνίδι. Το ίδιο βέβαια παράδειγμα θα μπορούσε κανείς να το ανάγει και στην ζωγραφική. Όσο περισσότερο αναμειγνύει κανείς τα χρώματα τόσο περισσότερες επιλογές έχει στην ζωγραφική του. Με άλλα λόγια αντί το σύστημα να τείνει προς μια εντροπία τείνει προς την κατεύθυνση δημιουργίας περισσότερων δομών δημιουργίας πολυπλοκότητας.

Στην ίδια ομιλία του ο κ. Κωνσταντουδης επισημαίνει οτι ενώ έχουν γίνει τόσες μελέτες και τόσες έρευνες πάνω στο φαινόμενο της εντροπίας παρατηρείται οτι και στον χρόνο υπάρχει μια οργάνωση. Από την πλευρά της φυσικής πηγαίνουμε από το πολύπλοκο στο απλό ενω από την πλευρά της βιολογίας πηγαίνουμε από το απλό στο πολύπλοκο. Μια σχέση μεταξύ των δυο αυτών επιστημών είναι οτι τα συστήματα πηγαίνοντας προς την αταξία δημιουργούν πολύπλοκες δομές, ζωή, δημιουργούν εμάς τους ίδιους. Με άλλα λόγια η μεταβολή μιας κατάστασης δεν είναι πάντοτε φθορά. Τα τελευταία χρόνια κυρίως μετά την δεκαετία του 1990 διατυπώνονται καινούριες απόψεις για τον χρόνο. Σε πολύπλοκα συστήματα όντως έχουμε περιπτώσεις όπου ο χρόνος δρα δημιουργικά δηλαδή δημιουργεί δομές, δημιουργεί κανονικότητες. Αυτό συμβαίνει όταν το σύστημα έχει την εξής ιδιότητα, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μερών του είναι πιο σημαντικές από το ίδια τα μέρη και προσθέτουν στο ίδιο το σύστημα μια άλλη ποιότητα ύπαρξης. Οπότε ο χρόνος κατά κάποιο τρόπο αποκαλύπτει το δημιουργικό του πρόσωπο. Όταν δηλαδή ο ο χρόνος αλληλεπιδρά με το περιβάλλον αποκτά έναν συγκεκριμένο συντονισμό που οδηγεί στην δημιουργία νέων δομών και ουσιαστικά μιας καινούριας μορφής οπότε ο χρόνος αποκτά το χαρακτηριστικό μιας καινούριας δομής μιας έκπληξης.

Αυτό συμβαίνει γιατί εκτός από τα κλειστά και αδρανή πολύπλοκα συστήματα που εξετάστηκαν πιο πάνω υπάρχουν και τα ανοικτά θερμοδυναμικά συστήματα. Μακριά από τη θερμοδυναμική ισορροπία τα ανοιχτά συστήματα τείνουν, να αυτοοργανώνονται και να δημιουργούν πολύπλοκες δομές.

«Η συνειδητοποίηση ότι το Σύμπαν δεν είναι στατικό αλλά εξελίσσεται διαρκώς δημιουργώντας νέες πιο σύνθετες δομές υποδεικνύει επίσης τη δημιουργική και απολύτως φυσική δράση του χρόνου πάνω στην οργάνωση του Σύμπαντος. Η μη αντιστρεψιμότητα στη φύση αποτελεί όχι μόνο την εκδήλωση της δημιουργικής δράσης του χρόνου πάνω στα πολύπλοκα φυσικά συστήματα, αλλά και την ουσιαστική προϋπόθεση για την εμφάνιση όλων των εξελικτικών φαινομένων: από την κοσμολογική εξέλιξη μέχρι τη βιολογική εξέλιξη της ζωής και από τη νοητική εξέλιξη στο ζωικό βασίλειο μέχρι την ανθρώπινη ιστορία.

Ο χρόνος, για αυτά τα ανοιχτά και πολύπλοκα συστήματα, όπως π.χ. οι ζωντανοί οργανισμοί, οι ανθρώπινες κοινωνίες, αλλά και τα σμήνη γαλαξιών, δεν είναι απλώς μια γεωμετρική μεταβλητή αλλά ο αποφασιστικός παράγοντας που τελικά καθορίζει την εξέλιξή τους. Οπως υποστηρίζει ο βραβευμένος με Νόμπελ για τη μελέτη τέτοιων πολύπλοκων δομών Ιλυα Πριγκοζίν, στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του «Το τέλος της βεβαιότητας» (εκδ. Κάτοπτρο): «Δεν είμαστε εμείς οι άνθρωποι οι γεννήτορες του βέλους του χρόνου. Αντίθετα, είμαστε τα παιδιά του».¹⁹»

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως ο 2ος νόμος της θερμοδυναμικής ενώνει την εντροπία με τον χρόνο ενώ ταυτόχρονα διατυπώνεται πως μέσα απο τον χρόνο οδηγούμαστε στην φθορά και την αποδιοργάνωση. Επίσης είναι σημαντικό να τονιστεί πως ο χρόνος μπορεί να γίνει δημιουργός σε πολύπλοκα συστήματα.

Το γεγονος ότι θα πρέπει να θεωρούμε τον χρόνο και ως δημιουργικό στοιχείο είναι κάτι που συγγενεύει και με απόψεις του Ηράκλειτου. Αυτό γίνεται κατανοητό έμμεσα από το ότι ο Ηράκλειτος αφενός θεώρησε τη μεταβολή ως κύριο χαρακτηριστικό της φύσης και αφετέρου περιέγραψε και το μηχανισμό μέσω του οποίου τα όντα δημιουργούνται και διαλύονται –άλα γίνονται κατ᾽εριν και χρεων (όλα γίνονται με πόλεμο και από ανάγκη).

1.5 Ψυχολογικός χρόνος.

Σίγουρα ο χρόνος όπως τον αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι δεν έχει καμία σχέση με τον χρόνο της φυσικής. Ελέγχουμε καθημερινά το ρολόι μας για να αντιληφθούμε την χρονική στιγμή και να οργανώσουμε την μέρα μας. Συνήθως λέμε οτι χρόνος τρέχει αλλά στην ουσία δεν ρέει, αυτό που εξελίσσεσαι είναι η δομή των αντικειμένων δίνοντας στον άνθρωπο την αίσθηση ότι ο χρόνος έχει μια μονοδιάστατη κίνηση προς τα εμπρός. Βέβαια το ερώτημα παραμένει πως ο άνθρωπος βιώνει αυτό που ονομάζεται χρόνος, πως τον αντιλαμβάνεται και πως συμμετέχει.

Όπως γράφτηκε και στην αρχή, ο χρόνος έτσι όπως τον αισθάνεται το άτομο έχει πολλές διαφορές από τον χρόνο του αστεροσκοπείου. Ακόμα έχει παρατηρηθεί ότι αυτός ο ίδιος χρόνος δεν γίνεται αντιληπτός με τον ίδιο τρόπο μεταξύ των ανθρώπων. Για παράδειγμα πειράματα έχουν αποδείξει ότι τα άτομα που λαμβάνουν ναρκωτικές ουσίες όπως κοκαΐνη, αμφεταμίνες και νηκοτίνη έχουν την αίσθηση οτι ο χρόνος περνάει πιο γρήγορα. «Ο ίδιος χρόνος αντίστοιχα μπορεί να... επιμηκυνθεί ή να... συρρικνωθεί και με άλλους τρόπους. Φαίνεται ότι επιβραδύνεται όταν φοβόμαστε, όταν περνάμε μια δυσάρεστη κατάσταση, όταν περιμένουμε το λεωφορείο ενώ «κυλά σαν νερό» όταν διασκεδάζουμε, όταν βρισκόμαστε σε μια ευχάριστη συναισθηματική κατάσταση. Ο χρόνος φαίνεται να περνά πιο γρήγορα όσο γερνάμε.²⁰»

Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις που ο χρόνος ούτε διαστέλλεται ούτε συστέλλεται απλά μένει στάσιμος. Είναι τότε που δεν εξελίσσεται τίποτα και δεν υπάρχει καμία ουσιαστική αλλαγή, καμία δραστηριότητα, απολύτως κανένα ενδιαφέρον. Αυτό συναντάται κυρίως στον τομέα της εργασίας. «Το αίσθημα της ανίας που το προκαλούν οι μονότονες επαναληπτικές εργασίες, όπως ορισμένες εργασίες γραφείου και ιδιαίτερα οι περισσότερες βιομηχανικές, όπως εργασίες ροής, δημιουργεί στον εργαζόμενο την εντύπωση ότι η ώρα δεν περνάει πράγμα που επηρεάζει την ψυχική διάθεση και το ζωτικό τόνο του ατόμου, τον ρυθμό και τη στάση του απέναντι στην εργασία, καθώς και τον τρόπο που επικοινωνεί με το περιβάλλον του.²¹»

Ίσως πάνω σε αυτή την λογική της ανίας στηρίζεται και η άποψη ότι κάθε εικόνα καινούρια που βλέπουμε νομίζουμε ότι η διάρκεια της είναι και μεγαλύτερη. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι όταν ένα άτομο εκτεθεί σε νέα δεδομένα, εικόνες ή καταστάσεις έχει την τάση να αποτυπώνει όλες τις λεπτομέρειες αυτών των καινούριων συνθηκών που βρίσκεται. Όταν πάλι εκτεθεί σε συνηθισμένες καταστάσεις ή εικόνες για τον ίδιο χρόνο που παρατήρησε τις νέες θα έχει την αίσθηση ότι η έκθεσή του στις νέες διήρκεσε περισσότερο. Με άλλα λόγια ο εγκέφαλος όταν αποτυπώνει νέα δεδομένα καταναλώνει περισσότερη ενέργεια και δίνει την αίσθηση στο άτομο ότι ο χρόνος κυλάει πιο αργά..

«Αυτή η παρατήρηση ίσως βοηθά στο να εξηγηθεί και το γιατί ο χρόνος επιταχύνεται καθώς γερνάμε. Για τα παιδιά τα πάντα είναι καινούργια με αποτέλεσμα ο εγκέφαλος να επεξεργάζεται τεράστιες ποσότητες πληροφορίας σχετικά με τον κόσμο. Καθώς γερνάμε όμως και ο εγκέφαλος μας έχει μάθει πια τους κανόνες του κόσμου, σταματά να καταγράφει τόσες πληροφορίες. Αυτό ίσως μαρτυρεί ότι μπορούμε να παρατείνουμε τη ζωή μας προσπαθώντας να χωρέσουμε μέσα της όσο περισσότερες και διασκεδαστικότερες εμπειρίες μπορούμε. Το πρόβλημα είναι να... βρούμε τον χρόνο.²²»

1.6 Η έννοια του χρόνου στην Τέχνη.

Παρατηρώντας πιο προσεκτικά κανείς την ιστορία της τέχνης θα δει ότι ο χρόνος, η φθορά, η διαδικασία προς το τέλος είναι έννοιες που έχουν απασχολήσει πολύ τους καλλιτέχνες. Για παράδειγμα στην ζωγραφική των Φλαμανδών ζωγράφων και στις περίφημες νεκρές φύσεις Vanitas του 16ου και 17ου αιώνα με τους τόσο χαρακτηριστικούς συμβολισμούς.

Συνθέσεις τύπου Vanitas.

Οι νεκρές φύσεις του τύπου vanitas(εικ.1) εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ολλανδία, στην πανεπιστημιούπολη του Λάιντεν και είχαν συμβολικό περιεχόμενο. Vanitas σημαίνει ματαιοδοξία στα λατινικά και χρησιμοποιήθηκε αυτός ο όρος λόγω του ότι εμπεριέχονταν στις νεκρές φύσεις αντικείμενα που συμβόλιζαν τον θάνατο όπως κρανία, κλεψύδρες και καμμένα κεριά. Εστίαζαν στην ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι νεκρές φύσεις αυτού του είδους είχαν ως αντικείμενο τους, ως επί το πλείστον, φαγητό και όχι λουλούδια αυτό ίσως γιατί οι Ολλανδοί ένιωθαν πιο απομακρυσμένοι από την γαστρονομία καθώς δεν φημίζονται για την κουζίνα τους. Συνήθιζαν να ζωγραφίζουν στρείδια, ψάρια, αστακούς, λεμόνια, κρασί, σταφύλια, ψωμί και ξηρούς καρπούς.

Οι νεκρές φύσεις παρουσιάζουν φαγητά σε μία στιγμή της ύπαρξής τους κατά την οποία δεν βρίσκονται πια σε ζωή (πάνω στο δέντρο, μέσα στη θάλασσα) αλλά δεν έχουν αρχίσει ακόμα να αλλοιώνονται. Το φαγητό σημαίνει ζωή αλλά η ζωή υποκύπτει στο θάνατο και στην αποσύνθεση. Η ζωγραφική τα παγιδεύει μεταξύ ζωής και θανάτου και τους χαρίζει την αθανασία. Σε έναν πίνακα ζωγραφικής απολαμβάνεις την ακριβή εικόνα της ιδανικής στιγμής, η οποία μπορεί να ζήσει για πάντα. Πέρα όμως από την ματαιότητα που χαρακτηρίζουν τα έργα τους σε ορισμένα είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς μία νότα αισιοδοξίας όταν υπάρχουν στις συνθέσεις βιβλία ή έργα τέχνης, όπου συμβολίζεται η υπέρβαση της ματαιότητας των εγκοσμίων με την βοήθεια των πνευματικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων.

Η εμμονή της μνήμης του Dali.

Η ελαιογραφία σε καμβά με τίτλο «Η εμμονή της μνήμης» του S. Dali 1931(εικ.2) απεικονίζει μια σκηνή σε μια έρημο κοντά στην Καταλονία. Τα ρολόγια που σταδιακά λιώνουν αντιπροσωπεύουν το χάσιμο του χρόνου που θέλει να δείξει ο Νταλί. Τα μυρμήγκια που εμφανίζονται επίσης στον π’ινακα σηματοδοτούν την έννοια της φθοράς του χρόνου. Ο τίτλος του έργου δεν είναι καθόλου τυχαίος διότι αφορά στην ικανότητα της μνήμης να συγκρατείται στον χρόνο καθώς αυτός φθείρεται γύρω της. Ο Νταλί με το το έργο αυτό κατάφερε να δώσει με τον πλέον παραστατικό τρόπο τις νέες θεωρίες της φυσικής για το χρόνο. Θεωρίες που σήμαιναν τη μεγάλη επανάσταση στον τομέα της φυσικής και έδωσαν νέα διάσταση (κυριολεκτικά) στην εικόνα που έχουμε για τον κόσμο.

Ώρα για όλους.

Ένας άλλος καλλιτέχνης, ο Αμερικάνος γλύπτης Αρμάν με το έργο του Ώρα για όλους, 1985(εικ.3) προσπάθησε να μιλήσει για τις πολλαπλές διαστάσεις του χρόνου και πως μπορεί να τις κανοήσει ο άνθρωπος. Το έργο του είναι μια συσσώρευση πολλών όμοιων ρολογιών τα οποία όμως δείχνουν τελείως διαφορετική ώρα το κάθε ένα. Το έργο του εκτίθεται στον σιδηροδρομικό σταθμό του Σαιν-Λαζαρ στο Παρίσι και είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του.

Video Art.

Πιο σύγχρονα ακόμα, στην τέχνη του video art ή της performance η έννοια του χρόνου σηματοδοτεί την ύπαρξη της τέταρτης διάστασης. Ενώ δηλαδή ένας πίνακας μπορεί να παρατηρηθεί σε μια στιγμή όπως και ένα γλυπτό, το video ή η ανθρώπινη κίνηση ζωντανεύει μέσα από τη διάσταση του χρόνου.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο καλλιτέχνης έργων βίντεο Nam June Paik δήλωνε ότι “ όπως η τεχνική του κολάζ αντικατέστησε την ελαιογραφία έτσι και ο σωλήνας καθοδικών ακτίνων θα αντικαταστήσει τον μουσαμά”. Ο Paik δεν μπορούσε βέβαια να προβλέψει τις γοργές τεχνολογικές αλλαγές που σημειώθηκαν στο μέσο αυτό ούτε και την ραγδαία εξέλιξη που θα είχε αργότερα στον κόσμο της τέχνης. Οι καλλιτέχνες που δούλεψαν με το βίντεο αυτή την περίοδο ήταν ιδιαίτερα επηρεασμένοι από τα καλλιτεχνικά κινήματα και τις ιδέες της Performance Art, τους Fluxus, της Arte Povera, της Pop Art, της Conceptual Art, του πειραματικού κινηματογράφου, του σύγχρονου χορού και θεάτρου. Για ένα αξιοσημείωτο αριθμό καλλιτεχνών αυτό ήταν και το σημείο εκκίνησης της δουλειάς τους. Εδώ δεν ήταν μόνο τα οπτικά στοιχεία όπως το χρώμα, το φως και το σχήμα που ήταν σημαντικά, αλλά και στοιχεία που είχαν να κάνουν περισσότερο με το περιεχόμενο της ζωντανής κινούμενης εικόνας, το χρόνο και το χώρο της στο βίντεο.

Οι βίντεο καλλιτέχνες αναμόρφωσαν τις τηλεοπτικές εικόνες, προκάλεσαν τα πολιτιστικά στερεότυπα και δημιούργησαν αφηρημένες εικόνες βίντεο και avant-garde ρεπορτάζ.

Αυτό λοιπόν που χαρακτηρίζει την κινούμενη εικόνα είναι η ύπαρξη της τέταρτης διάστασης, αυτής του χρόνου. Αυτό το επιπλέον στοιχείο που μας δίνει η βίντεο-κάμερα, είναι ο παρόν χρόνος και χώρος. Έτσι η έννοια και η σχέση χώρος-χρόνος αναθεωρούνται και μπαίνουν σε άλλες βάσεις

Πρωτοπόροι της βίντεο-τέχνης θεωρούνται o June Paik, η Steina, ο Woody Vasulka, Vitto Acconci, ο Bruce Nauman και άλλοι. Ενώ μια δεύτερη γενιά βίντεο καλλιτεχνών είναι οι Matthew Barney, Bill Viola, Gary Hill, Steve McQueen, Sam Taylor-Wood, Pipilotti Rist και άλλοι.

Καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με την έννοια της φθοράς.

Όπως γράφτηκε και παραπάνω ένας από τους λόγους που ασχολήθηκα με το θέμα της φθοράς ήταν και κάποια ερεθίσματα από έργα και καλλιτέχνες της σύγχρονης τέχνης Έλληνες και ξένοι.

Το 1986 ο Γιώργος Τσακίρης προτείνει μια εικαστική εγκατάσταση στο Πάικο ορος οπου αργότερα θα καθόριζε σημαντικά το έργο του. Οι μετέπειτα δουλείες του είναι επεμβάσεις σε εξωτερικούς χώρους, που βρίσκονταν σε απόλυτη αντιστοιχία με το φυσικό περιβάλλον, χωρίς να διαταράσσουν τη μορφολογία ή τη λειτουργία του. Με την δουλειά του ο καλλιτέχνης πρότεινε έργα με τέτοιο τρόπο ώστε το κοινό να μπορεί να αντιληφθεί το έργο σαν μια ζωντανή παρουσία, παρά σαν ένα τεχνητό θέαμα. Έτσι οι εγκαταστάσεις του είναι αφημένες στις δυνάμεις του χρόνου με τέτοιο τρόπο ώστε να υπόκεινται σε μορφικές αλλοιώσεις όπως ακριβώς συμβαίνει σε κάθε έμβιο ον. Οι έννοιες του χρόνου, της ζωής, της γέννησης και του θανάτου είναι κεντρικές στο έργο του. Θίγονται, ωστόσο, με χιούμορ και απλότητα, και έτσι καταφέρνουν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον που ευνοεί την μέθεξη του θεατή, ο οποίος καλείται να γίνει συμ-παραγωγός και κοινωνός.

Μια επίσης μια πολύ σπουδαία ξένη καλλιτέχνιδα η Sam Taylor-Wood σε δυο της video το Still Life (2001) (εικ. 4) και το Little Death (2002) προτείνει με ένα αρκετά ευρηματικό τρόπο τις έννοιες της φθοράς και του χρόνου. Σε αυτά τα δυο βιωματικά έργα της δεν αναφέρεται απλά στην φθορά και το θάνατο, την παροδικότητα της ζωής, ως έννοιες γενικές, μακριά από την ίδια ή ως έμμεσες εμπειρίες. Στο έργο της εκφράζει το προσωπικό της βίωμα, την εικόνα που είχε η ίδια δηλαδή όταν η φθορά και ο θάνατος απευθύνθηκαν σε αυτήν. Στα τέλη της δεκαετίας του 90 θα διαγνωστεί δυο φορές με καρκίνο. Την πρώτη στο παχύ έντερο και την δεύτερη στο αριστερό στήθος οπού αργότερα θα της γίνει και μαστεκτομή. Για την επόμενη διετία περίπου τα έργα της θα είναι επηρεασμένα από την ασθένειά της και θα βρίσκονται στον άξονα χρόνος, φθορά, ματαιοδοξία, θάνατος, όπως το “little death”.

Η ταινία Boyhood.

Ένας άλλος καλλιτέχνης που προσέγγισε με τον δικό του τρόπο, ίσως όχι τόσο την έννοια της φθοράς, αλλά περισσότερο την αλλαγή μέσα στο χρόνο είναι και ο σκηνοθέτης Ρίτσαρντ Λινκλέιτερ (Richard Linklater) με την ταινία του Boyhood (Μεγαλώνοντας ο επίσημος τίτλος στα ελληνικά) (εικ.5.). Η ταινία γυρίστηκε μέσα σε 39 μέρες, σε διάρκεια 12 ετών, από το 2002 έως το 2014 και παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο τις αλλαγές στην ζωή ενός εξάχρονου αγοριού. Ο Λινκλέιτερ προσπαθεί να αποτυπώσει στον φακό του το φυσικό πέρασμα του χρόνου και πως αυτό συνθλίβει τις ζωές των ανθρώπων. Πως τα ίδια πρόσωπα που μεγαλώνουν αληθινά μεταμορφώνονται εξωτερικά και εσωτερικά.

Η έννοια του χρόνου εξετάζεται εδώ από τον Λινκλέιτερ με διαφορετικό τρόπο από τις υπόλοιπες ταινίες του. Εκείνες εξελίσσονταν κατά κανόνα γύρω από σενάρια του ενός εικοσιτετραώρου, ενώ εδώ, λειτουργώντας μάλλον αντιστρόφως, οι αφηγηματικοί πυλώνες της ταινίας απλώνονται σε ένα πολύ ευρύτερο χρονικό διάστημα. Χωρίς να μπει στη διαδικασία περίπλοκων φλας μπακ και εγκιβωτισμένων αφηγήσεων, ο Αμερικανός σκηνοθέτης μένει πιστός στην αγαπημένη του γραμμική ροή, η οποία τελικά δίνει την εντύπωση της παρακολούθησης τριών ή τεσσάρων ταινιών συνεχόμενα, καθώς τα διαφορετικά ηλικιακά στάδια του πρωταγωνιστή περνούν με φυσικότητα μπροστά από τον φακό.

Η ταινία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Berlinale του 2014 και απέσπασε αργυρό λέοντα καλύτερης σκηνοθεσίας. Τιμήθηκε στο φεστιβάλ των Καννών έχει, ήδη αποσπάσει δυο χρυσές σφαίρες από τους ανταποκριτές ξένου τύπου στην Αμερική ως καλύτερη δραματική ταινία της χρονιάς και για την καλύτερη σκηνοθεσία. Ηταν υποψήφια για 6 Όσκαρ, αποσπώντας τελικά ένα, αυτό του δεύτερου γυναικείου ρόλου.

1.7 Κείμενα για την Φθορά

Το ζήτημα της φθοράς, της αλλοίωσης δεν με απασχολεί για πρώτη φορά στην πτυχιακή μου εργασία. Το τελευταίο χρόνο έχω ερευνήσει αρκετά το πεδίο του χρόνου οχι μόνο εικαστικά αλλά και μέσα απο την τεκμηρίωση των έργων μου και κάθε φορά ενα διαφορετικό κείμενο για κάθε έκθεση που προέκυπτε.

Γλυκιά Ζωή.

«Η ασφάλειά σου πια θα ταυτίζεται με την συνήθεια και την στασιμότητα. Σε προφυλάσσω να ξέρεις από τον κίνδυνο του πόνου και της αλλαγής. Κάτω από το φως του ήλιου όλα θα γίνονται ένα, το πιστόλι σου, ένα καθρεφτάκι, ο σύντροφός σου και το κραγιόν, θα έχουν ακριβώς την ίδια σημασία. Αντικείμενα καθημερινής χρήσης που απλά λειτουργούν για να γεμίζουν οι ώρες σου. Η αίσθηση του χρόνου δεν υπάρχει. Η μέρα δεν έχει διαφορά από τη νύχτα και η ζωή είναι το μεσοδιάστημα μεταξύ δυο συναγερμών ένας για να ξυπνήσεις και ένας για να επιβάλει το σιωπητήριο. Άλλη μια θεία μέρα (παύση).²³»

Γλυκιά ροή προς το τέλος.

«Ζώα και άνθρωποι φτιαγμένοι από τα ίδια δομικά υλικά ταξιδεύουν απροστάτευτοι προς την φθορά. κινούνται διαφορετικά, έχοντας έτσι και αλλιώς μια σταθερή πορεία προς το αναπόφευκτο του χρόνου. Έρχονται όλο και πιο κοντά στο μηδέν. Σπεύδουν προς το αδύναμο. Επανέρχονται στην ύλη που τους δημιούργησε.

Σώζω σημαίνει σώζομαι. Παρατείνω το δώρο του χρόνου για λίγο ακόμα στον εαυτό μου και σε άλλους. Το κόστος ξεπληρώνεται με υπερθέαμα. Μια υπερπαραγωγή δακρύβρεχτων εικόνων με πρωταγωνιστές θύτες-θύματα, ανθρώπους κυνηγούς-υπέρ ήρωες, σωτήρες του φυσικού μέσα σε σενάρια ευκολόπεπτα για άνευρους ιντερνετολάγνους. Αφανίζω και μετά σε σώζω θεαματικά.

Ταυτόχρονα αντιστέκονται. Στην δική τους παρακμή και στην οργή της φύσης τους. Ο ένας σώζει οτι για χρόνια αφάνιζε και ο άλλος παίρνει επιτέλους μια γλυκιά εκδίκηση γράφοντας ανάποδα την ιστορία του Ιονέσκο. Καραμελω-σχηματα, φόρμες και μορφές θρυμματίζονται πληρώνοντας τελικά το τίμημα οτι υπήρξαν.

Μικρογλυπτά καραμέλας, απροστάτευτα και ευμετάβλητα κινούνται προς μια διαφορετική, αναπόφευκτη φθορά. Το λιώσιμο του καραμελώ-υλικού στον ανασχηματισμό, στην ανασύνθεση του τέλους έτσι ώστε η παρακμή και η οργή της φύσης να μοιάζει με σπονδή.²⁴»

Α-κειμενικός λόγος σε ρευστή κατάσταση ή πώς ο χρόνος διαγράφει.

«Στο χωρο-χρόνο η λάβα αναδύεται ως δύναμη, οργή της φύσης επιβεβαίωση ισχύος. Όλα αλλάζουν, μετασχηματίζονται. Τα έργα ανθρώπων συνθλίβονται. Η μικρότητα και το μεγαλείο σε μια ηφαιστειακή απεικόνιση, Χρώμα και ένταση, απόγνωση και αναίρεση. Ο Λόγος φωτιά στοιχείο του νέου σε ένα κύκλο αναγέννησης με άνισους όρους.

Έτσι για να αισθανθείς ένα ανθρωπάκι για να προετοιμαστείς για τo τέλος σου. Ένα καραμελωμένο αντίγραφο στη ροή της δημιουργίας. Η μοναδικότητα σου είναι στη μοναδικότητα της ψυχής. Ζωή ζαχαρένια, προσδιορισμένη σε ένα ασυνεχές. Δίπλα σου καραμελωμένα αντίγραφα δυναμικές αναπαραστάσεις κοινή ύπαρξη μέσα από την ύλη και διαφορετική πορεία προς τη φθορά. Ο χρόνος σου αφαιρεί τη δύναμη που σου έδωσε. Αποδυναμωμένα μέλη κοντά σου. Θρυμματίζεσαι πληρώνοντας το τίμημα ότι υπήρξες. Επανέρχεσαι στην ύλη που σε δημιούργησε.

Το ηφαίστειο και οι καραμελωμένες φιγούρες στο ίδιο τοπίο δύναμης και φθοράς. Ο χρόνος σε στιγμές δημιουργεί και καταστρέφει Λογο-σχήματα και αναπαραστάσεις συνθλίβονται σε ένα συνεχές φθοράς και παρακμής σε μια παροντική απροσδιοριστία ίσως μεταφυσική πανουργία.²⁵»

Ένας στεναγμός για την φθορά.

«Από τη βιογραφία του περίφημου νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πλωτίνου (3ος αι. μ.Χ.) πληροφορούμαστε ότι ο φιλόσοφος «αισθανόταν ντροπή που είχε σώμα. Απέφευγε να μιλάει για την καταγωγή του, τους προγόνους του ή την πατρίδα του. Δεν δεχόταν ούτε καν να τον πλησιάσει γλύπτης ή ζωγράφος για να φτιάξουν την προτομή ή το πορτρέτο του. Δε φτάνει που έχουμε φορτωθεί αυτή την εφήμερη μορφή (το σώμα)· γιατί να θέλει κανείς να τη διατηρήσει περισσότερο καιρό, σα να 'ναι κάτι που αξίζει;». Στον αρχαίο κόσμο διατυπώθηκαν ποικίλες απόψεις για το σώμα, από την ειδωλοποίηση της ομορφιάς του μέχρι την περιφρόνησή του λόγω της φθαρτότητάς του. Ίσως ο Πλωτίνος να μην ένιωθε αυτή την απέχθεια για το σώμα του αλλά για την φθορά που επιτελείται στο κορμί του. Για την απώλεια της αρχικής του κατάστασης. Όχι όμως ως μια διαδικασία μεταμόρφωσης αλλά κυρίως ως μια απτή κατανόηση του χρόνου. Γιατί μόνο μέσα από αυτή την καθημερινή αλλοίωση μπορεί να γίνει αντιληπτός. Ο χρόνος χρειάζεται την φθορά για να υπάρξει και το αντίστροφο. Με άλλα λόγια να επιβεβαιωθεί αυτό το αναπόφευκτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου όχι όμως μόνο ως μια ποιότητα «παρακμής», αλλά ως μια έννοια που περικλείει και υπονοεί ταυτόχρονα και τις τρεις διαστάσεις: παρελθόν, παρόν και μέλλον.

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος λέει σε κάποιο από τα κείμενά του: «Δε θέλουμε ν' απομακρύνουμε τη σάρκα, ...αλλά τη φθορά. Όχι το σώμα, αλλά το θάνατο. Άλλο πράγμα είναι το σώμα και άλλο ο θάνατος, άλλο το σώμα και άλλο η φθορά. Ούτε το σώμα είναι φθορά, ούτε η φθορά είναι σώμα. Και είναι βέβαια φθαρτό το σώμα, δεν είναι όμως φθορά το σώμα. Και το σώμα είναι θνητό, δεν είναι όμως θάνατος το σώμα. Ο στεναγμός λοιπόν δεν είναι για το σώμα, αλλά για την επικείμενη φθορά. Και αληθινά το σώμα είναι βαρύ και ενοχλητικό και δυσάρεστο, όχι από τη φύση του, αλλά από τη θνητότητα που αργότερα ήρθε σ' αυτό.»²⁶»

1.8 Το υλικό της καραμέλας στην τέχνη.

Σε σε όλο τον κόσμο καλλιτέχνες έχουν ήδη χρησιμοποιήσει ή και χρησιμοποιούν στα έργα τους το υλικό της καραμέλας. Ο πιο γνωστός καλλιτέχνης αυτή την στιγμή στον κόσμο που εργάζεται πάνω στο υλικό της ζάχαρης και της καραμέλας κατ᾽επέκτασην είναι ο Αυστραλιανός Josesph Marr (Εικ.6.). Τα τελευταία χρόνια ζει και εργάζεται μόνιμα στο Βερολίνο συμμετέχοντας σε πολλές διεθνείς εκθέσεις.

Τον Μάιο του 2014 η Kara Walker δημιούργησε στο παλιό εργαστάσιο ζάχαρης της Νέας Υόρκης μια γλυπτική εγκατάσταση όπου παρουσίαζε μια Αιγυπτιακή σφίγγα με γυναικείο κεφάλι μαύρης Αμερικάνας του νότου(Εικ. 7). Η Walker με αυτή την εγκατάσταση της ήθελε να δώσει έμφαση στην εκμετάλλευση των μαύρων γυναικών και ανδρών που δούλευαν στα εργοστάσια ζάχαρης του νότου. Ένα ζήτημα καθόλου ξένο για την ίδια αφού και αυτή προέρχεται από αφρο-αμερικανικη οικογένεια.

Ένας ακόμα πολύ σπουδαίος Αλβανός καλλιτέχνης που ασχολήθηκε με το υλικό της καραμέλας είναι και ο Ilir Kasso. Ο Kasso μέσα από το την δημιουργία των γλυπτών του από καραμέλα θέλει να σηματοδοτήσει την διάρκεια και την ανακύκλωση στην οποία υπόκειται η λιωμένη και καμένη ζάχαρη. Το πως μέσα από το υλικό μπορούμε να φτάσουμε στην τέχνη του video της performance αλλά και του installation art.

Άλλα παραδείγματα καλλιτεχνών που δούλεψαν με την καραμέλα σαν κύριο υλικό του έργου τους είναι οι William Lamson με το έργο του Home Sweet Home όπου εκτίθεται στο Storm King Art Center στην Νέα Υόρκη σε μια από τις μεγαλύτερες γλυπτοθήκες του κόσμου αλλά και η πτυχιακή εργασία της Hannah Golding το 2012 στο Staffordshire University.

2. Φθοράς Μνημείον.

2.1 Γενική εικόνα του έργου.

Το έργο που παρουσιάζεται στην πτυχιακή μου εργασία είναι μια εγκατάσταση (Εικ. 10) σε ένα νεόδμητο κτήριο υπό κατασκευή στο κέντρο της Φλώρινας. Μπαίνοντας στο κτήριο δεξιά και αριστερά στον θεατή υπάρχουν αδρανή υλικά και στοιχεία όπως δύο μεγάλοι όγκοι άμμου, σκόνη, γυμνοί τσιμεντένοι τοίχοι, και τούβλα. Το κύριο σώμα των καραμελένιων γλυπτών αναπτύσσεται στα τέσσερα σκέλη μιας σκαλωσιάς που υπήρχε ήδη στον χ’ωρο για τις ανάγκες ανεγέρσεως της οικοδομής.

Τα γλυπτά παρουσιάζονται εναλλάξ όρθια και ανάποδα σε όλο το ανάπτυγμα της σκαλωσιάς, δημιουργώντας ταυτόχρονα επίπεδα. Εκτός από τα κύρια υλικά της καραμέλας και του μετάλλου της σκαλωσιάς στο έργο τα επίπεδα σχηματίζονται με την βοήθεια επιφανειών γυαλιού και πλεκτού βιομηχανικού σύρματος. Στην αρχή της σύνθεσης και αριστερά κατά την είσοδο υπάρχει ένα καρότσι οικοδομής που και αυτό βρέθηκε στο χώρο και περιέχει στο εσωτερικό του ζάχαρη. Στο τέλος του κυρίου όγκου του έργου και δεξιά καθώς το διασχίζει ο θεατής υπάρχει ο χώρος όπου κατά την διάρκεια των πτυχιακών εξετάσεων θα παράγονται συνέχεια καινούρια γλυπτά για την σύνθεση.

Σε όλα τα πλαίσια όπου τα γλυπτά παρουσιάζονται υπάρχει στο δάπεδο που στηρίζονται ή που βρίσκεται απέναντι τους τα ίχνη της μεταβολής τους δηλαδή απομεινάρια καραμέλας ή μεγαλύτερα κομμάτια καραμέλας σε ένα στάδιο ομογενοποίησης.

Σε όλο τον χώρο ενεργοποιείται η αίσθηση της όσφρησης με την μυρωδιά της καραμέλας καθώς επίσης και η αίσθηση της ακοής με επιλογή ήχων που έχουν παραχθεί κατά την διάρκεια του έργου αλλά και κατά την διάρκεια του στησίματος του έργου.

2.1 Μια πρώτη ανάλυση του έργου.

Όπως προαναφέρθηκε το έργο είναι μια ουσιαστικά κινούμενη εγκατάσταση και η κίνηση της οφείλεται κυρίως στο γεγονός της αλλοίωσης των γλυπτών στην διάρκεια του χρόνου. Ο τίτλος εδώ χρησιμοποιείται με έναν ειρωνικό τρόπο σηματοδοτώντας την μεγάλη αντίθεση της προσωρινότητας του συγκεκριμένου έργου σε σχέση με το μνημειακού τύπου έργα τέχνης. Μέσα από την διαδοχική εξέλιξη του έργου τα γλυπτά που μοιάζουν με ανθρωπάκια, αλλοιώνονται στο πέρασμα του χρόνου ενώ σε αντιπαραβολή οι δομές που τα υποστυλώνουν παραμένουν αμετάβλητες. Με αυτό τον τρόπο γίνεται έτσι και αλλιώς ασυναίσθητα μια σύγκριση υλικών μεταξύ καραμέλας και μέταλλου.

Άμμος και ζάχαρη

Οι όγκοι της άμμου και της ζάχαρης στην είσοδο του κτηρίου είναι τα κύρια δομικά στοιχεία της όλης σύνθεσης. Η μεν άμμος το αναγκαίο υλικό για την ανέγερση της οικοδομής και η ζάχαρη το βασικό συστατικό για την δημιουργία της καραμέλας.

Επίσης μια διαφορετική ανάγνωση για τα αδρανή υλικά που βρίσκονται στην είσοδο του χώρου της έκθεσης είναι και θεολογική. Το χώμα μέσα από την παλαιά διαθήκη είναι το υλικό που ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο η μεν ζάχαρη το υλικό όπου μέσα από την καύση του προήλθαν οι γλυπτικές μορφές.

Μια άλλη πιο εννοιολογική προσέγγιση για τους δύο αυτούς όγκους της εισόδου του χώρου είναι και ότι εικονικά μοιάζουν σαν το ανάπτυγμα σκελών μιας κλεψύδρας. Οι δύο αυτοί κωνικοί όγκοι δίνουν την αίσθηση μιας κλεψύδρας που βρίσκεται εκτός λειτουργίας με τα δύο της σκέλη γεμάτα με άμμο ανεπτυγμένα δεξιά και αριστερά στο χώρο δημιουργώντας έναν διάδρομο που οδηγεί κατευθείαν στο έργο.

Συνθετικά η όλη μεταλλική κατασκευή με τον τρόπο που παρουσιάζεται και έχει στηθεί δημιουργεί αντισταθμιστικά ένα αντίβαρο στους όγκους της άμμου της εισόδου.

Ανάποδα και ίσια

Το γεγονός οτι μέρος των γλυπτών κρέμεται ανάποδα, από τα πόδια τους δηλαδή παραπέμπει σε ένα μεταβατικό στάδιο για κάτι άλλο. Όταν κάτι συνήθως κρεμιέται βρίσκεται εν δυνάμει σε μια κατάσταση αναμονής για κάτι που πρόκειται να έρθει. Τα έργα σε αυτή την θέση θυμίζουν έντομα τον τρόπο που αποθηκεύονταν στον χώρο του εργαστηρίου μέχρι την στιγμή που θα εκτίθονταν. Τα κρεμασμένα ανάποδα γλυπτά δυνιτικά μπορεί να βρεθούν σε μια ορθή θέση πιο οικεία στον θεατή. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις σε αυτό που η όλη η εγκατάσταση εμβαθύνει δεν είναι τόσο τα γλυπτά όσο η μεταβολή τους, δηλαδή ο χρόνος.

Μια άλλη προσέγγιση για την θέση των γλυπτών σε σχέση με την οπτική των θεατών είναι και ο τρόπος με τον οποίο φθείρονται. Οι γλυπτικές φόρμες που είναι κρεμασμένες ανάποδα σε σχέση με τον παρατηρητή αποκόπτονται βίαια από το κύριο σώμα τους ενώ τα γλυπτά που είναι σε παράλληλη θέση με τον θεατή αλλοιώνονται με έναν πιο ομαλό τρόπο. Φυσικό επακόλουθο είναι να δημιουργούνται αναγωγές στα ανθρώπινα σώματα και στο πώς φθείρονται διαφορετικά μέσα στο χρόνο. Πώς το γερνάω επιτυχώς και το γερνάω βάναυσα μπορούν να συγκριθούν οπτικά.

Βλέποντας κανείς στο σύνολο του το έργο ίσως να θυμίζει μέσα από τα επίπεδα που σχηματίζονται μια βιομηχανική γραμμή παραγωγής γλυπτικών αντικειμένων, όπου σε διαφορετικά στάδια και επίπεδα δημιουργούν πυκνώματα και αραιώματα. Αν όμως τελικά αυτό που προτείνεται ως η ουσία του έργου είναι ο χρόνος τότε μιλάμε για μια βιομηχανική παραγωγή χρόνου ή φθοράς.

Γλυκύτητα χωρίς βρώση.

Αν ο θεατής δεν γνωρίζει εξ’ αρχής ότι τα γλυπτά είναι από καραμέλα δεν είναι τόσο εύκολο να κατανοήσει το υλικό που είναι φτιαγμένα. Αυτό που τον παραπέμπει στο υλικό είναι κυρίως η μυρωδιά της ζάχαρης όταν καίγεται και όχι η όψη των γλυπτών. Τα αγαλματίδια δεν τρώγονται από τους επισκέπτες διότι μέσα από αυτή την κίνηση το έργο δεν παραπέμπει στον χρόνο αλλά κυρίως στην βία, στον κανιβαλισμό και σε κοινωνικά προβλήματα, έννοιες που δεν με ενδιέφεραν στο παρόν έργο.

Ακόμα όταν ένα έργο παράγεται για βρώση από έναν καλλιτέχνη για έναν επισκέπτη ταυτόχρονα χάνει μεγάλη από την δύναμη του ως έργο. Θυμίζει το ευτελές των πασχαλινών ή των χριστουγεννιάτικων σοκολατένιων γλυπτών.

«Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως ο πρώτος σεφ που εργάστηκε για διάσημα πρόσωπα ήταν ο Μαρί Αντουάν Καρέμ. Ήταν ο αρχιμάγειρας του Τσάρου Αλέξανδρου Ά και ήταν αυτός που έφτιαξε την γαμήλια τούρτα του Ναπολέοντα. Παρ᾽όλο που η επινόηση της γαλλικής κουζίνας συχνά αποδίδεται στον Καρέμ, τα φαγητά του κατά κανόνα συχνά σερβίρονταν κρύα σε μνημειώδεις μπουφέδες που περιλάμβαναν δεκάδες, ενίοτε και εκατοντάδες, επιτηδευμένα πιάτα. Το πολυτελές φαγητό του Καρέμ αποτελούσε ένα είδος γλυπτικής εγκατάστασης θα λέγαμε σήμερα που όμως δεν ήταν βρώσιμο.²⁷» Με άλλα λόγια το φαγητό έχει ξαναχρησιμοποιηθεί ως γλυπτό χωρίς ταυτόχρονα να είναι απαραίτητη η κατανάλωση του απο τον επισκέπτη.

Ακόμα πρέπει να ειπωθεί πως οι νευροεπιστήμονες εκτιμούν ότι μέχρι και 90% αυτού που αντιλαμβανόμαστε ως γεύση είναι στην ουσία οσμή. Η μυρωδιά ενός φαγητού δεν μας προετοιμάζει απλώς για την βρώση του (ενεργοποιούνται οι σιελογόνοι αδένες μας), αλλά χαρίζει στο φαγητό μια πολυπλοκότητα την οποία μόνο να υπαινιχθούν μπορούν οι πέντε διαφορετικές γευστικές ποιότητες που αντιλαμβανόμαστε. Άρα μυρίζοντας ο επισκέπτης την καραμέλα στον χώρο δυνητικά είναι σε θεση και να την γευθεί.

Πλήθος ή ένα.

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου παρουσιάζεται ένα μεγάλο πλήθος καραμελένιων γλυπτών. Όλα τα γλυπτά προέκυψαν από το ίδιο μοντέλο και τα ίδια καλούπια όμως μορφικά είναι όλα τελείως διαφορετικά. Έτσι ενώ έχουμε όμοια γλυπτά ταυτόχρονα έχουμε και τελείως δαιφορετικά μεταξύ τους τα οποία παρουσιάζουν την ιδιότητα να φθείρονται και διαφορετικά με το πέρασμα του χρόνου.

Ήχος και χρώματα.

Σε όλο το έργο χρωματικά κυριαρχούν τα εξουδετερωμένα χρώματα που προσδίδουν επίσης την έννοια του χρόνου. Του χρόνου που έχει περάσει ή πρόκειται να περάσει. Επίσης πρέπει να τονιστεί πως με αυτό τον τρόπο συνδέεται το έργο με το παρελθόν σε αντίθεση με τα σύγχρονα έργα που έχουν περισσότερο ζωντανά και έντονα χρώματα.

Σημαντικό ρόλο σε όλο το έργο παίζει και ο ήχος. Ο τρόπος με τον οποίο είναι δομημένος και ο ρυθμός που αναπτύσσει δίνουν την αίσθηση μιας επαναλαμβανόμενης διαδικασίας που θυμίζει έντονα τον χρόνο και τον ήχο του ρολογιού.

Ο χρόνος και η φθορά σε σχέση με τον δημιουργό.

Η επιλογή του θέματος δεν ήταν τυχαία ούτε προϊόν συμπτώσεων, αλλά πραγματοποιήθηκε σε άμεση συσχέτιση με τον γράφοντα. Ο χρόνος σαν έννοια και η πορεία προς την φθορά είναι συνθήκες που έχουν απασχολήσει πολλούς ανθρώπους και θα συνεχίζουν να απασχολούν και στο μέλλον. Το γεγονός οτι οι σπουδές μου πάνω στην τέχνη ξεκίνησαν με αρκετά μεγάλη καθυστέρηση, το ότι δεν ανήκω ηλικιακά στο μέσο όρο της σχολής αλλά και το γεγονός οτι βιώνω διαφορετικά σε σχέση με ένα παιδί στην δεκαετία των είκοσι τα σημάδια του χρόνου, με έκανε να προσεγγίσω το συγκεκριμένο θέμα με αυτό τον τρόπο. Με άλλα λόγια τα τελευταία πέντε χρόνια υπήρχε έντονα η ανάγκη να δημιουργηθεί καινούργιος χρόνος, να αποκτηθεί αυτό που χάθηκε και να αναπληρωθεί δημιουργικά. Υπήρχε η αγωνία για πιο πολύ δουλειά, σε λιγότερο χρόνο όσο πιο ποιοτική γίνεται αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα τον χρόνο που περνάει. Αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα την ίδια την φθορά. Για όλους λοιπόν τους παραπάνω λόγους δημιουργήθηκε το έργο που παρουσιάζεται στην πτυχιακή μου.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

-Norbert E. (1984) Περί Χρόνου, Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.

-Δανέζης Μ. & Θεοδοσίου Σ.(2003) Κοσμολογία της Νόησης, Αθήνα, Δίαυλος.

-Χριστίδης Θ. (2009) Ο Ηράκλειτος, Ο κόσμος και ο Θεός, Αθήνα, Εξάντας Εκδοτική

-Στριφτού-Κριαρά Α. (1993) Χρόνος και Ανθρώπινη Συμπεριφορά, Θεσσαλονίκη, Αθ. Αλτιντζη

-Trinh Xuan Thuan (2004) Χάος και Αρμονία, Αθήνα, Τραυλός

-Hawking S. (1997) Το χρονικό του χρόνου, από τη μεγάλη έκρηξη έως τις μαύρες τρύπες, Αθήνα, Κάτοπτρο.

-Bollonow O. (1996) Η σχέση με το χρόνο, Αθήνα, Γρηγόρη

-Λέρερ Τ. (2008) Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας, Αθήνα, Αβγό

Ενδεικτικές βιβλιογραφικές αναφορές.

-Levy P. (2001) Δυνητική Πραγματικότητα, Η Φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου, Αθήνα, Κριτική

-Miller A.(2002) Αϊνστάιν Πικάσο, Ο Χώρος ο Χρόνος και η ομορφιά, Αθήνα, Τραυλός

-Αριστοτέλης, (2008), Φυσικά ´Γ,´Δ(Κίνηση, Άπειρο, Χώρος Κενό, Χρόνος) μετάφραση Βασίλειος Μπετσάκος, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος.

-Ανδρόνικος, Μ. (1986), Ο Πλάτων και η Τέχνη. Οι Πλατωνικές απόψεις για το ωραίο και τις εικαστικές σκέψεις, Αθήνα, Νεφέλη

-Cabanne, P. (1977) Ο μηχανικός του χαμένου χρόνου. Συνεντεύξεις με τον Marcel Duchamp, Αθήνα, Άγρα.

-De Domincio Durini, L. (1996) Το τσόχινο καπέλο. Γιοσεφ Μποις η διήγηση μιας ζωής, μετάφραση Μαρία Μανδάνη, Αθήνα, Εξάντας,

Διαδικτυακές αναφορές

http://www.24grammata.com/?p=12703

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=151779

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=238519

https://physics4u.wordpress.com/2011/12/13/ό-ύ-ή/

https://anthologio.wordpress.com/2012/12/31/έ-ό-13/

http://golancourses.net/2013/taeyoon/01/22/looking-outwards-new-media-art/1772-vanitas-still-life-pieter-claesz/

http://www.viewz.gr/to-roloi-tou-salvador-dali/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CE%BC%CE%AC%CE%BD_%CE%A6%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AD%CE%B6

http://www.tate.org.uk/context-comment/articles/matter-time

http://cinepivates.gr/2014/09/boyhood-review.html

http://www.picamemag.com/sugar-sculptures/

http://www.mmca.org.gr/mmst/el/collection.htm?m=1&l=19;397:bio

https://albaniartnews.wordpress.com/2012/03/30/ilir-kaso-enderrimtare-te-realitetit-03-22-29-2012-fap/

Αρθρογραφία και ηλεκτρονική Αρθρογραφία.

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=436677

Φιλμογραφία και Αναφορές Video.

https://www.youtube.com/watch?v=9OBdMRWkITo&spfreload=10

https://www.youtube.com/watch?v=G_l0BEXwOvE

Εικ.1 Νεκρές φύσεις τύπου Vanitas.

Εικ. 2. Η εμμονή της μνήμης του S. Dali 1931

Εικ. 3. Ώρα για όλους» (1985). Έργο του Αρμάν Φερναντέζ. Παρίσι, Σταθμός Σαιν-Λαζάρ.

Εικ. 4. Sam Taylor-Wood, Still LIFE 2001

Το βιντεο βρισκεται στην ακολουθη διευθυνση: 
https://www.youtube.com/watch?v=pXPP8eUlEtk

Εικ.5. Φωτογραφίες από την ταινία Boyhood (Μεγαλώνοντας)

Εικ. 6. Έργο του καλλιτέχνη Josesph Marr

Εικ. 7. Άποψη από το έργο της Kara Walker στο παλιό εργοστάσιο ζάχαρης της Νεας Υορκης.

 Βίντεο από την έκθεση:https://www.youtube.com/watch?v=sRkP5rcXtys

Εικ.8 & 9. Άποψη έργου του Illir Kasso

Εικονες απο την εγκατασταση της πτυχιακης εργασιας.

Βίντεο καταγραφής της πτυχιακής απο τον Γιώργο Ντάλη. Η λήψη και η μεἰξη ήχου έγιναν απο τον Γίαννη Ρὀμπολα.

                                          

Βίντεο καταγραφής της πτυχιακής απο τα αδέρφια Γἰαννη και Αγησίλαο (Coen) Ρόμπολα.

Ευχαριστίες.

Η συγγραφή της παρούσας εργασίας αλλά και η δημιουργία της εγκατάστασης που παρουσιάστηκε έγιναν γιατί πολλοί άνθρωποι βοήθησαν με όλη τους δύναμη για έρθουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Πρώτη από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω την γυναίκα μου, Μαρία Σκούρτη που πάντα στήριζε και εξακολουθεί να στηρίζει τις πιο περίεργες ιδέες μου και ας μην βρίσκεται στον χώρο της τέχνης. Με τον τρόπο της έχει την δυνατότητα να μου δημιουργεί απλόχερα και γενναιόδωρα πάντα τον χώρο, τον χρόνο και την θετική ενέργεια που έχω ανάγκη. Για όλα αυτά και για το γεγονός οτι βρίσκεται στην ζωή μου την ευχαριστώ.

Επίσης χρωστάω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου που αν και οι δυο τους ζουν για χρόνια σε ένα χωριό της επαρχίας έχουν όλα αυτά τα χρόνια αναπτύξει προοδευτικές δομές και απο την πρώτη στιγμή δεν δίστασαν στιγμή να στηρίξουν την προσπάθεια μου.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ στους συντονιστές - καθηγητές του 3ου Εργαστηρίου Χ. Κοντοσφύρη και Θ. Ζωγράφο για όλη την βοήθειά την υλική και ψυχική στήριξη που προσέφεραν τα τελευταία χρόνια. Τους ευχαριστώ πολύ και τους εύχομαι πάντα με τα λόγια και με τις δράσεις τους να συνεχίσουν να εμπνέουν τους φοιτητές του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Φλώρινας.

Θα ήταν αγένεια να ξεχάσω να ευχαριστήσω όλους τους συμφοιτητές τους επι πτυχίο, απόφοιτους ή και σε μικρότερα έτη από στο 3ο εργαστήριο και όχι μόνο, για την συμπαράσταση και την βοήθεια όποτε και αν την χρειάστηκα. Ευχαριστώ πολύ τα αδέρφια Γιάννη και Αγησίλαο Ρόμπολα για όλη την δουλειά που έκαναν τους τελευταίους δυο μήνες, ηλεκτρονική αλλά και πρακτική. Την Χ. Τζάνη, τον Ν. Τόπακα, την Ο. Μπογδάνου, αλλα και την Ε. Άγριου για την εξαιρετική αφίσα που έφτιαξε. Την Γ. Δαμνιανού για τις συμβουλές του στησίματος του έργου,τον Θανάση Μπλιούμη για τις φοβέρες φωτογραφίες του, τον Γιωργο Ντάλη για το βιντεο που εφτιαξε, τον Γ. Φτελκοπουλο, τον Μ. Κουκο, την Αννα-Μαρια Σαμαρά, τον Κ. Μπουρνά την Ε. Πουλιάση, και την Θ. Καρακάντζου για την υποστήριξη και την θετική τους ενέργεια.

1Elias, 1984, σελ 54

2Elias, 1984, 09

3Εισήγηση, του κ. Αντώνη Καλαμπάκα διδάκτωρ των Μαθηματικών επιστήμων, στα φιλοσοφικά συμπόσια στην Υποδοχή Θεοφανεια του Κέντρου Δικανικών Μελετών την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2007. http://www.24grammata.com/?p=12703

4 Δανέζη-Θεοδοσίου, 2003, 186.

5Elias, 53, 1984

6Εισήγηση, του κ. Αντώνη Καλαμπάκα διδάκτωρ των Μαθηματικών επιστήμων, στα φιλοσοφικά συμπόσια στην Υποδοχή Θεοφάνεια του Κέντρου Δικανικών Μελετών την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2007. http://www.24grammata.com/?p=12703

7Χρηστίδης, 394, 2009

8 Άρθρο της κυρίας Δήμητρας Σφενδόνη-Μέντζου καθηγήτριας της Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Το Βημα στις 06/06/2003 με τίτλο ο Ο Πριγκοζίν, ο Αριστοτέλης και ο χρόνος. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=151779 Σχολιάζει συνολικά το έργο του Βελγου Νομπελιστα Φυσικοχημικου Ιλια Πριγκοζιν δινοντας εμφαση στην ερευνα του για το ζητημα του χρονου.

9Elias, 54, 1984

10Εισήγηση, του κ. Αντώνη Καλαμπάκα διδάκτωρ των Μαθηματικών επιστήμων, στα φιλοσοφικά συμπόσια στην Υποδοχή Θεοφάνεια του Κέντρου Δικανικών Μελετών την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2007. http://www.24grammata.com/?p=12703

11Bollinow, 9,1996

12Στριφτού-Κριαρά, 14, 1993

13Εισήγηση, του κ. Αντώνη Καλαμπάκα διδάκτωρ των Μαθηματικών επιστήμων, στα φιλοσοφικά συμπόσια στην Υποδοχή Θεοφάνεια του Κέντρου Δικανικών Μελετών την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2007. http://www.24grammata.com/?p=12703

14Trinh Xuan Thuan, 260, 2004

15Hawking, 63, 1997

16Κείμενο από το άρθρο του Στράτου Θεοδοσίου με τίτλο Μετράμε το Σωστό Χρόνο στο περιοδικό Άβατον στο τεύχος 30 τον Μάρτιο του 2003

17Απόσπασμα από συνέντευξη του Μάνου Δανέζη για την ηλικία του σύμπαντος στις 18/08/2008 στην εκπομπή Βήμα για όλους. Μια συζήτηση για την εξέλιξη της φυσικής και τους ορίζοντές της, τα πεπερασμένα όρια των αισθήσεών μας, που διαφορετικά θα μπορούσαμε να καταγράψουμε ότι «όλο το σύμπαν θα ήταν μια ενότητα», την σχέση της ηθικής με την επιστήμη και την τεχνολογία, την εκπληκτική συνάντηση των προσωκρατικών φιλοσόφων με τις τελευταίες διαπιστώσεις της σύγχρονης φυσικής, το χαμένο νήμα της πραγματικής εκπαίδευσης κ.α. H συνέντευξη αυτή δόθηκε με αφορμή το ετήσιο συνέδριο των Ελλήνων Φυσικών που πραγματοποιήθηκε στην Λαμία.

18Hawking, 205, 1997

19Άρθρο του Σπύρου Μανουσελη στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία στις 08/01/2011 με τίτλο Επανακτώντας τον χαμένο χρόνο. (http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=238519)

20Απόσπασμα από το άρθρο της Linda Geddes στο Βήμα Science στις 31/12/2011 με τίτλο Χρόνου Αίσθηση

21Στριφτού-Κριαρά, 41-42, 1993

22Απόσπασμα από άρθρο της Linda Geddes για το ένθετο περιοδικό της εφημερίδας Το Βήμα με τίτλο “Χρόνου Αίσθηση”

23Κείμενο τεκμηρίωσης για την ομαδική έκθεση Inspire 2014 στο Μ.Μ.Σ.Τ. στην Θεσσαλονίκη. Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή το θεατρικό έργο του Beckett Ευτυχισμένες Μέρες αλλά και το έργο που προέκυψε με καραμέλα και στήθηκε στον χώρο του μουσείου.

24Κείμενο με αφορμή την έκθεση 499 στην γκαλερί Λόλα Νικολάου στην Θεσσαλονίκη.

25Κείμενο τεκμηρίωσης της Ευαγγελιας Καλεραντε για την έκθεση Re-movement στο παλιό κονσερβοποιείο ντομάτας στην Σαντορίνη.

26Κείμενο για την έκθεση με τίτλο “Το σώμα” που παρουσιάστηκε στο καφέ Εν Φλωρινοις στην Φλώρινα τον Δεκέμβριο του 2014.

27Λέρερ, 96, 2008