Christian Boltanski, Βλέμματα αλληλεγγύης

                                                         Γράφει η Βασιλίκα Σαριλάκη στις 26.10.2013, 03:00

Είναι τόσο ωραίο να βλέπεις μεγάλους καλλιτέχνες να επιστρέφουν με νόστο πλέον, στην ειλικρινή απλότητα... Σε μια συνέντευξη στην Μαριλένα Καρρά (επιμελήτρια της τόσο όμορφης έκθεσης Βλέμματα* στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών) ο Christian Boltanski  εξομολογείται πόσο πιστεύει στη μοναδικότητα αλλά και στο ευάλωτο του ανθρώπου, στην τρωτότητα...

  

Και το πως ο καθένας είναι τελικά καθρέφτης κάποιου άλλου... Ακολουθώντας λοιπόν τον χρησμό του Borges αποφάσισε να δημιουργήσει μια Απολλώνεια ατμόσφαιρα, μια έκθεση "αλληλεγγύης βλεμμάτων" καθημερινών ανθρώπων της Αθήνας της κρίσης. Διάλεξε βλέμματα από ταυτότητες, εστίασε στα μάτια, μεγέθυνε το βλέμμα και τα ανάρτησε σε ημιδιάφανες κουρτίνες σε σκοτεινά δωμάτια...

Μπαίνοντας  σ΄ αυτά τα ανάερα δωμάτια βλέπεις τεράστια μάτια των ανθρώπων να σε κοιτάνε μάλλον ήρεμα και δοτικά ή και πονεμένα, κατάματα. Ενστικτωδώς αντιστρέφεις το βλέμμα αν και δεν υπάρχει εκεί κανείς στην πραγματικότητα! Τι νιώθεις βλέποντας αυτήν ή εκείνον; Βλέποντας βλέπεις και βλέπεσαι. Αυτό που διέκρινα ήταν πόσο όμοιοι είμαστε απέναντι στον πόνο και πόσο πιο ανοιχτοί... Ο καλλιτέχνης προφανώς χρησιμοποίησε αυτές τις διάφανες "κουρτίνες" ως αλληγορία της ευθραυστότητας της ψυχής και τη διαφάνειά τους ως "καθρέφτη του βλέμματος"... Παράλληλα στην έκθεση ακούγονται πραγματικοί χτύποι καρδιάς από το αρχείο του Boltanski ο οποίος έχει συλλέξει τους καρδιακούς παλμούς χιλιάδων ανθρώπων που εκτίθενται στα Αρχεία της Καρδιάς σε ένα νησί στο αρχιπέλαγος της Ιαπωνίας...

    

"Θα ήθελα –λέει- οι θεατές να μην αντιμετωπίσουν το έργο σαν να στέκονται μπροστά σε πίνακα, αλλά να μπουν στο εσωτερικό του, με όλες τους τις αισθήσεις ενεργοποιημένες, να αποτελέσουν κομμάτι του έργου, να νιώσουν ένα ρίγος συγκίνησης που θα κατακλύσει όλο τους το σώμα"...Ε, ναι, τα κατάφερε...

“Ανήκω όπως λένε, στην Αριστερά...". Ο Boltanski  είναι outsider της γαλλικής τέχνης κι επέστρεψε πριν μερικά χρόνια ξανά στο διεθνές προσκήνιο με τεράστιες, καταγγελτικές εγκαταστάσεις σ' όλον τον πλανήτη...Ο τίτλος τού έργου του στην μπιενάλε Βενετίας 2011, ήταν "Τύχη"..."Ναι, από απλή τύχη ζούμε...είμαστε απλά επιβιωτές"...έτσι είπε όταν τον ρώτησαν... Το έργο του αφορούσε ξανά στην αλλοτρίωση και την απώλεια ταυτότητας των σημερινών ανθρώπων που η σαρωτική παγκοσμιοποίηση κι ο hard core καπιταλισμός μετατρέπει σε μετέωρα νούμερα μιας στατιστικής ηλιθιότητας! Η εγκατάστασή του δείχνει μια ανηλεή διαβολομηχανή  που σέρνει στα γρανάζια της τεράστια ασπρόμαυρα films με πρόσωπα παιδιών. Κανείς δεν μπορεί να την εμποδίσει...

Τα ατελείωτα films περιστρέφονταν σαν τεράστια φίδια, σε μια δαιδαλώδη σκαλωσιά που θύμιζε τις αλληγορικές, μεσαιωνικές φυλακές του Piranesi. Η τρελή διαβολομηχανή και η ασπρόμαυρη ταινία που στροβιλιζόταν σαν ίλιγγος, θύμιζαν επίσης ρυθμικές σεκάνς του Eisenstein... Βλέποντας το έργο ξαφνικά αναρωτήθηκα: γυρίσαμε λοιπόν τόσο πίσω πολιτισμικά, που οι καλλιτέχνες αναγκάζονται πλέον να δημιουργούν έργα-γροθιές στο βλέμμα, εικόνες-κραυγές χωρίς κανένα πρόσχημα μήπως και μας ξυπνήσουν;

Ο Boltanski, στην πραγματικότητα, δεν κάνει τίποτα άλλο από το «φωτίζει» στις εγκαταστάσεις του τη σκοτεινή γωνιά της μνήμης, και τα παρατημένα είδωλά της.  Γάλλος, πολωνικής καταγωγής, θεωρείται σήμερα το μεγάλο χαρτί της γαλλικής τέχνης, μαζί με τον Daniel Buren. Η  δυναμική εμφάνισή του στην μπιενάλλε  Βενετίας, εκπροσωπώντας την Γαλλία, αλλά κι η μνημειώδης εγκατάστασή του με τους σωρούς ρούχων, που έκανε τον γύρο του κόσμου αποδεικνύουν, ότι όταν οι παλιοί τολμούν, ξεχωρίζουν... Άλλωστε η έννοια Επιστροφή ακούγεται πλέον από πολλούς. Ποιος το περίμενε άραγε, πως ο ίδιος ο εκδότης του Frieze, Matthew Slotover, ενός περιοδικού διάσημου για τη μανία του για το νέο, θα πρότεινε "μια σύγχρονη αναθεώρηση της ιστορικής τέχνης", ετοιμάζοντας κιόλας μια αντίστοιχη art fair;

Η Ύβρις.Στις σκοτεινές και δραματοποιημένες εγκαταστάσεις του Boltanski παρελαύνουν συχνά φωτισμένες φωτογραφίες προσώπων που χάθηκαν, βουβά θύματα που γίνονται φαντάσματα-μάρτυρες μαζικών εγκλημάτων... Βλέπουμε σωρούς χρησιμοποιημένων ρούχων ή εικόνες παιδιών-θυμάτων των Ναζί, που ανακάλυψε ο καλλιτέχνης ψάχνοντας σε διάφορα αρχεία. Πρόκειται για έργα-αποδεικτικά στοιχεία θηριωδιών που λειτουργούν ως ready-mades μιας ζοφερής ύβρεως κι είναι αφιερωμένα στα στρατόπεδα του Auschwich και της Treblinka. Τον ρώτησαν γιατί χρησιμοποιεί αυτά τα φώτα στα πρόσωπα. "Μα επιτίθεμαι στα πρόσωπα με αυτόν τον φωτισμό. Είναι το φως της ανάκρισης", είπε σε μια συνέντευξη πριν μερικούς μήνες στην Biennale Βενετίας..

  Ο Boltanski δεν είναι από εκείνους τους καλλιτέχνες που καταγράφουν απλώς τα γεγονότα, δεν είναι καλλιτέχνης – παρατηρητής αλλά σκηνοθετεί ένα "εικαστικό γεγονός", φροντίζοντας να το φορτίσει με ισχυρά σύμβολα, μεταφορές και νοηματοδοτήσεις... Στην πραγματικότητα μάλιστα σκηνοθετεί το ίδιο ακριβώς γεγονός! Ένα δράμα, το οποίο, παρότι αλλάζει με τα χρόνια, η αφήγησή του παραμένει κατά βάθος η ίδια! Εξάλλου είναι και κινηματογραφιστής...

Παλιά οι σωροί ρούχων αναφέρονταν στα ρούχα των θυμάτων των στρατοπέδων συγκέντρωσης των ναζί. Τώρα οι ίδιοι σωροί, αλλά χιλιάδες φορές περισσότεροι και πανύψηλοι, στην Monumenta, στο Grand Palais ή στο Milano ή στη Νέα Υόρκη, αφορούν είτε στους μετανάστες ή στα  θύματα των πολέμων ή κάτι άλλο ανάλογα με το μέρος που παρουσιάζονται...Το θέμα κι η ουσία παραμένουν τα ίδια. Και το αποτέλεσμα παραμένει με έναν αινιγματικό τρόπο, το ίδιο δυνατό. Αυτό, με κάνει, πραγματικά να αναρωτιέμαι...Ζούμε ακόμη ένα υπόγειο ολοκαύτωμα αλλά με αμίλητα θύματα; Πόσο βελτιώθηκε ο άνθρωπος άραγε τα τελευταία 100 χρόνια; Ή μήπως πήγε πίσω; Οι πρόσφατες ιστορίες με την Χρυσή Αυγή μάλλον συνηγορούν για το δεύτερο...

 

Ο Boltanski, πρίν φτάσει να εκθέτει τις τεράστιες αυτές εγκαταστάσεις του, έγινε αρχικά γνωστός γιατί στο απώγειο της διάθεσης για «ψάξιμο της φόρμας» που είχαν οι καλλιτέχνες στην δεκαετία του ’70, τόλμησε να προτείνει μια «αντιφορμαλιστική» και καθαρά εξωζωγραφική εκδοχή, υιοθετώντας μάλιστα, κρίσιμα θέματα κοινωνικής κριτικής όπως π.χ., τις μνήμες του Ολοκαυτώματος...

Η τέχνη επιστρέφει στο Σώμα. Το σώμα, είχε πάντοτε μια καίρια θέση στο έργο του. Αν συμφωνήσει κανείς με τον Jean Clair ότι «η τέχνη σήμερα επιστρέφει στο σώμα», μ' ένα σώμα ωστόσο φθαρμένο, που συνδέεται  και με μία παραφθορά ερωτισμού, τότε το έργο του Boltanski βρίσκεται κάπου εκεί κοντά για να συγκατανεύσει... Μόνο που εδώ τα πρόσωπα και τα σώματα υποδηλώνονται κυρίως, μέσω της απουσίας τους... Συχνά. άλλωστε οι νύξεις, είναι ισχυρότερες από την ίδια την πραγματικότητα που υπονοούν...

 Ο  Boltanski υπήρξε κάποτε θαυμαστής του J. Derrida και της περιβόητης «αποδόμησής» του που μεσουρανούσε την δεκαετία του '80... Σ΄ αυτά τα ...πλαίσια είχε προσπαθήσει στην αρχή της καριέρας του να «αναδομήσει» την παιδική του ηλικία –όπως έλεγε- κάνοντας διάφορα απίθανα πράγματα, για τα οποία δεν θα ήταν μάλλον ιδιαίτερα περήφανος σήμερα. Ποια ήταν αυτά; Ηχογράφησε ένα άλμπουμ με τραγουδάκια που του έλεγαν όταν ήταν μικρός, έκανε μια ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Η απίστευτη ζωή του Christian Boltanski», εξέθεσε βιβλία που έλεγαν ότι πέθανε, μαζί με 3000 βώλους βρωμιάς ενώ έφτασε να μοιράσει χειρόγραφες αιτήσεις για βοήθεια δηλώνοντας ότι είναι «έτοιμος να αυτοκτονήσει»!... Αλλά αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή μιας μεταγενέστερης λαμπρής καριέρας. Άλλωστε η εποχή εκείνη «τραβούσε» τα χάπενιγκς και τον αυθορμητισμό... Κι ο Boltanski ήταν, βλέπετε, fun τόσο της τρέλας του ρεύματος Fluxus όσο και των πρώτων περιθωριακών φιλμ του Warhol..

Από την αυτοέκφραση στην Τέχνη. Ακόμη κι η πρώτη του ατομική συνέπεσε με τα γεγονότα του Μάη του '68 κι έγινε σ' ένα σινεμά στο Παρίσι... Πράγματι, την περίοδο εκείνη, επεδίωκε περισσότερο να προσδιορίσει την έννοια της τέχνης παρά το ίδιο του το έργο... Κι έτσι δοκίμαζε τον εαυτό του σε διάφορα πράγματα, την φωτογραφία, την λογοτεχνία και την σκηνογραφία. Αργότερα φυσικά, αποκρυστάλλωσε το ύφος του, σοβαρεύτηκε και πέρασε από τις ιδιωτικές στις κοινωνικές αναφορές. Από την αυτοέκφραση δηλαδή, στην τέχνη.

«Το πέρασμα από την προσωπική στη συλλογική μνήμη -δήλωσε- με απασχολούσε πάντα. Ακόμη κι όταν φαινόταν πως μιλούσα για τις προσωπικές μου μνήμες ενδιαφερόμουν να δείξω τη συλλογική μνήμη». Αυτό λοιπόν το πέρασμα ήταν κι ο λόγος που «μεγάλωσε» κι ο χώρος των εγκαταστάσεών του ή που λειτουργούσε συχνότερα σε δημόσιους χώρους.

Ωστόσο η μνήμη, η απαξίωση της βίας, ο θάνατος, η παιδική ηλικία κι η νοσταλγία της τρυφερότητας παρέμειναν στις εγκαταστάσεις του Boltanski, που ξεπερνούν μέχρι σήμερα τις 200. Μόνο που τώρα η χειρονομία του είναι πιο σίγουρη, πιο καίρια και πιο χειραφετημένη. Κάποτε, μάλιστα, υιοθετώντας θαρρείς το ύφος μιας όψιμης arte povera (φτωχής τέχνης), εμβολιάζει πλέον στα ποιητικά του περιβάλλοντα μια πικρή αίσθηση παρωδίας της καθημερινότητας, εκθέτοντας πράγματα (πιάτα, μαχαιροπήρουνα, καρέκλες), που κάποτε ανήκαν σε ανθρώπους που σήμερα δεν ζουν... Η υπόμνηση της απουσίας γίνεται και εδώ μέσω των αντικειμένων...

Η αντιηρωική Τέχνη. Τελικά, ο Boltanski, όχι μόνον δεν διαψεύστηκε ακολουθώντας μια αντιηρωική τέχνη στα τέλη της δεκαετίας του '70 που σχολίαζε τα δεινά του πολέμου και τη συλλογική ευθύνη κι ενοχή (όπως εξάλλου έκανε και συνεχίζει να κάνει κι ο Kieffer σε πείσμα των καιρών), αλλά διαπρέπει και σήμερα.

Το έργο του, που σχολιάζει την αλλοτρίωση, την απώλεια ταυτότητας, την αποπροσωποποίηση και την κοινωνική σκληρότητα, τις κοινωνικές ανισότητες και την μετανάστευση, διαθέτει προσωπική σφραγίδα και ύφος που τον κατέταξε στους ιστορικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα.

Το κλασσικότερο έργο του “Οι σκιές” του 1986, θα είναι πάντα εκεί, να μας θυμίζει το πως οι άνθρωποι έγιναν μαριονέτες κι έφτασαν ως το ναζιστικό Ολοκαύτωμα...  Φαίνεται πως το θέμα αυτό είναι διαχρονικό κι ήρθε για να μείνει στην ιστορία. Οι μνήμες επαναλαμβάνονται δυστυχώς, το ίδιο απαράλλαχτες  όπως κι οι τραγωδίες...

  Αλλά κι η τέχνη, σύμφωνα με τον ίδιο, ούτε εξελίσσεται ούτε αλλάζει με τα χρόνια. Στην αυτοβιογραφία του που εκδόθηκε το 2007 με τον τίτλο, Η πιθανή ζωή του Boltanski, λέει : "Δεν ξέρω τι σημαίνει θεωρία τέχνης. Δεν υπάρχει εξέλιξη στην τέχνη, μόνο αποσπασματικότητα. Η τέχνη, χρησιμοποιούσε ανέκαθεν τα ίδια πέντε ή έξι θέματα από την αρχή του χρόνου. Ο κάθε καλλιτέχνης μιλάει για τα ίδια πράγματα με τους προηγούμενους απλά χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο της εποχής του. Δεν είναι καλύτερο ή χειρότερο…Και υπάρχει μικρή διαφορά ανάμεσα στο τι κάνω σήμερα και στο τι έκαναν οι ζωγράφοι του 16ου αιώνα. Βέβαια, χρησιμοποιώ τη σύγχρονη τεχνολογία, τη φωτογραφία, αλλά παρόλα αυτά αυτό δεν κάνει τη διαφορά".

     

* Έκθεση Βλέμματα: Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, έως 12 Ιανουαρίου 2014, καθημερινά 12:00 - 21:00