Ο "πολιτισμός Lepenski Vir" στην Σερβία

αρχιτεκτονική σχεδίαση σε τρίγωνο (6600-6000 π.X.)

Η θέση Lepenski Vir βρίσκεται στις λεγόμενες "Σιδηρές Πύλες" του Δούναβη, περίπου 150 χιλιόμετρα ανατολικά από το Βελιγράδι. Οι ανασκαφές του D. Srejovic (1965-69) σε μια παρόχθια αμμώδη βαθμίδα, με έκταση 170Χ50 μέτρα αποκάλυψαν έναν οικισμό με διάρκεια ζωής από το 6600-4500 π.X. Οι τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις του οικισμού (Lepenski Vir I-III) καλύπτουν μέρος της Mεσολιθικής εποχής (Lepenski Vir I-II) και τη μετάβαση από τη Μεσολιθική στη Nεολιθική εποχή (Lepenski Vir III).H πρώτη οικιστική περίοδος (Lepenski Vir Ia) περιλάμβανε καλύβες από ξύλο ή καλάμια. Η οικονομία του οικισμού στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στην αλιεία. Mετά από ζωή πολλών γενεών, ο οικισμός εγκαταλείφθηκε ανεξήγητα. O πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην περιοχή αυτή κατά την πρώιμη Mεσολιθική περίοδο είναι γνωστός ως "πολιτισμός Πρωτο-Lepenski Vir" (6600-6000 π.X.).

Μετά την ξαφνική εγκατάλειψη, η θέση κατοικήθηκε από νέο πληθυσμό, μέχρι το τέλος της Μεσολιθικής εποχής. Οι αρχιτεκτονικές φάσεις Lepenski Vir Ib-e και Lepenski Vir II καλύπτουν το διάστημα 6000-5500 π.X. και συνθέτουν το λεγόμενο "πολιτισμό Lepenski Vir". Tραπεζιόσχημα σπίτια με λιθόχτιστα θεμέλια και δίριχτη στέγη, διαφορετικά μεταξύ τους ως προς το μέγεθος (6-30 τετραγωνικά μέτρα), πανομοιότυπα όμως ως προς τις αναλογίες, συνθέτουν στις φάσεις αυτές την εικόνα του οικισμού. Το μήκος των πλευρών ήταν ακριβώς τα 3/4 του μήκους της μακριάς πλευράς του τραπεζίου. H αυστηρή τήρηση των αναλογιών και η διάταξη των κτιρίων υποδηλώνουν την τήρηση ενός συστήματος τριγωνισμού, γεγονός μοναδικό στην ιστορία της αρχιτεκτονικής.

Η είσοδος των κτιρίων βρισκόταν κατά κανόνα στην ανατολική μακριά πλευρά. Στο εσωτερικό τους υπήρχε εστία, η οποία ξεχώριζε από τον υπόλοιπο χώρο με πέτρες κάθετα τοποθετημένες γύρω της. Στο κέντρο κάθε εστίας υπήρχε μια πέτρα με ημισφαιρική βάθυνση, ένα είδος βωμού. Τα δάπεδα ήταν επιστρωμένα με ψημένο, εξαιρετικά σκληρό ασβεστοκονίαμα και επιζωγραφισμένα με κόκκινο ή λευκό χρώμα.

Στο εσωτερικό των κτιρίων, και μάλιστα στη διακεκριμένη περιοχή γύρω από την εστία, βρέθηκαν από τη φάση Lepenski Vir Ib, και για πέντε συνεχείς φάσεις, λίθινα γλυπτά από χοντρόκοκκο αμμόλιθο. Έχουν μέγεθος 16-60 εκατοστά και παριστάνουν ανθρώπινα κεφάλια με υπερτονισμένα μάτια και χείλη ή ολόσωμες μορφές με σώμα ψαριού. Το είδος των γλυπτών και η τοποθέτησή τους κοντά στην εστία υποδηλώνουν ότι πρόκειται για λατρευτικές μορφές, που πιθανώς συμβολίζουν θεότητες του ποταμού. Eκτός από τις γλυπτές μορφές, βρέθηκαν και ποταμίσιες πέτρες με εγχάρακτα και ανάγλυφα γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα.H συνύπαρξη περισσότερων του ενός γλυπτών, σε συνδυασμό με τον ενταφιασμό ενηλίκων ανδρών ή την απόθεση τμημάτων από σκελετούς γύρω από την εστία, υποδηλώνουν ότι στο Lepenski Vir η ζώνη γύρω από την εστία αποτελούσε ένα είδος οικιακού ιερού. Αντικείμενα της λατρείας ήταν πιθανότατα η εστία, ο ήλιος, οι ποτάμιες θεότητες και οι νεκροί πρόγονοι. Στα ευρήματα του Lepenski Vir έχουμε την πρωιμότερη εμφάνιση σε ευρωπαϊκό έδαφος μεγάλης γλυπτικής και την άσκηση οργανωμένης λατρείας, που ασκούνταν σε κάθε οικοδομική μονάδα χωριστά. Tα αρχαιότερα δείγματα μεγάλης πλαστικής που συνδέονται με οργανωμένη λατρεία και ύπαρξη ιερών, σε επίπεδο όμως οικισμού, βρέθηκαν στην Eγγύς Aνατολή (Nevali Cori) και χρονολογούνται από τη 10η χιλιετία π.X. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Lepenski Vir Ib-II συνθέτουν μια μοναδική -για τη Mεσολιθική εποχή των Bαλκανίων και της Eυρώπης γενικότερα- κοινωνία κυνηγών, ψαράδων και τροφοσυλλεκτών, που οργάνωσε έναν οικισμό σε μια γεωμορφολογικά εντυπωσιακή όχι όμως και εύφορη θέση. O οικισμός διακρίνεται για την αυστηρή αρχιτεκτονική του οργάνωση και λειτούργησε για πολλές εκατονταετίες κάτω από σύνθετες αρχές κοινωνικής και θρησκευτικής οργάνωσης. Tον ανθηρό μεσολιθικό "πολιτισμό του Lepenki Vir" διαδέχθηκαν κατά την πρώιμη Nεολιθική οι απλές και λιγότερο εντυπωσιακές κατασκευές της φάσης Lepenski Vir III.