ΡΟΜΠΕΡΤ ΒΑΛΖΕΡ Ευφυής σπουδή στην ταπεινότητα. Από έναν συγγραφέα σπάνιας διορατικότητας Της Κατερινας Σχινα

ΡΟΜΠΕΡΤ ΒΑΛΖΕΡ

Γιάκομπ φον Γκούντεν

                                                              μετ.: Βασίλης Πατέρας
                                       μετ. εισαγωγής και επιμέτρου: Πελαγία Τσινάρη
                                                                 εκδ. Ροές, σελ. 254

Πρότυπο για τον Φραντς Κάφκα (ο Βαρνάβας και ο Ιερεμίας, οι δύο «βοηθοί» - καρικατούρες του χωρομέτρη Κ. στον «Πύργο», ανακαλούν τον κεντρικό ήρωα του Βάλζερ στο «Γιάκομπ φον Γκούντεν»), στοχαστική πρόκληση για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, πηγή έμπνευσης για τον Γ.Τζ. Ζέμπαλντ, ο Ρόμπερτ Βάλζερ είναι μια αινιγματική φυσιογνωμία της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, μια ταπεινή ιδιοφυΐα σιβυλλικής ευαισθησίας. «Ανιχνευτή του μικρού» τον έχει ονομάσει ο Ζέμπαλντ, κι αυτό είναι πράγματι: ένας συγγραφέας σπάνιας διορατικότητας και ανηλεούς αυτοπαρατήρησης, που εμμένοντας στο ελάχιστο αναδεικνύει το μείζον.

«Είναι τόσο όμορφα παράμερα»: τούτη η προσφιλής στον Βάλζερ φράση ορίζει τη ζωή και το έργο του: περιορισμένης εγκύκλιας μόρφωσης αλλά μεγάλης αισθητικής και ηθικής αυτοπεποίθησης, ο γερμανόφωνος Ελβετός συγγραφέας θα κάνει ένα σύντομο και εντυπωσιακό πέρασμα από τα γράμματα κι ύστερα θα αποσυρθεί, για τριάντα ολόκληρα χρόνια, τόσο από τη ζωή όσο και από τη γραφή: από το 1929 ώς το 1956 θα αυτοπεριοριστεί στον έγκλειστο βίο του ψυχικά ασθενούς. Το έργο του –τα τρία μυθιστορήματά του που επιβίωσαν και τα πολλά, σύντομα και διαυγή δημοσιογραφικά του κείμενα– είναι η σοδειά ενός μοναχικού, ονειροπόλου πλάνη, ενός σαγηνευμένου και σαγηνευτικού παρατηρητή του ρευστού κόσμου, που αδιαφορεί για την επιβράβευση, αφού «οι επιτυχίες συνδέονται μοιραία με την αποχαύνωση», και υποπτεύεται τη «μαζική αναγνώριση», γιατί όταν καταφθάνει, ακόμη κι αν δεν διαφθείρει τον «καλό άνθρωπο», σίγουρα «τον μπερδεύει και τον αποδυναμώνει».

Κοινωνική αλληγορία

Μυθιστόρημα μαθητείας, κοινωνική αλληγορία, σπουδή στην ταπεινότητα, το μυθιστόρημα «Γιάκομπ φον Γκούντεν» γράφτηκε το 1909, αλλά διατηρεί στο ακέραιο τη συμβολική δύναμη μιας διαβατήριας τελετής: ο νεαρός ήρωας είναι οικότροφος στο Ινστιτούτο Μπενζαμέντα, ένα ίδρυμα που προετοιμάζει τους σπουδαστές για το επάγγελμα του υπηρέτη. Μοναδικοί διδάσκοντες, ο διευθυντής και η νεότερη αδελφή του, η οποία εμφανίζεται στην τάξη κρατώντας «μικρό, λευκό ραβδί», συναρπαστική αλλά εύθραυστη μάγισσα του καθημερινού. Το περίκλειστο σύμπαν στο οποίο κινείται ο νεαρός Γιάκομπ εμφανίζει τη γαλακτώδη, θολή υφή ενός ονείρου: εποικισμένο με διαφορετικούς χαρακτήρες που του γεννούν το ενδιαφέρον, τον σαρκασμό ή την υποταγή, βυθισμένο σε μιαν ακινησία παραμυθιού που αποτελεί την ιδανική μυητική ατμόσφαιρα για τον αδιάκοπα αυτοπαρατηρούμενο και παρατηρούντα Γιάκομπ, είναι ένας τόπος που γεννά ασταμάτητα ερωτήματα, αντιφατικά συμπεράσματα και αλληλοσυγκρουόμενες ψυχικές διαθέσεις. Κυνικός και έκθαμβος μαζί, απλοϊκός και ιδιοφυής, ξιπασμένος και υποτελής, επιρρεπής στη γυναικεία γοητεία και ταυτόχρονα ταγμένος σ’ έναν αποκλειστικά ανδρικό κόσμο, εχθρός της πνευματικότητας κι όμως ικανός για τις πιο οξυδερκείς σκέψεις, εξερευνητής των ορίων και της απαγορευμένης επιθυμίας, ο Γιάκομπ μπορεί να επιλέγει μεν την ταπεινότητα και την αυτοεξάλειψη, αλλά είναι έτοιμος για «περιπέτειες χωρίς φραγμούς», με την αποκοτιά του μικρού ανθρώπου, του «ασήμαντου μηδενικού» που αρέσκεται στην καθοδήγηση, αν όχι στην ποδηγεσία.

Ο Τζ.Μ. Κουτσί έχει παρατηρήσει ότι ο χαρακτήρας του Γιάκομπ εκβάλλει στον ανθρωπότυπο του μικροαστού που μέσα στον κοινωνικό αναβρασμό και τη σύγχυση του Μεσοπολέμου θα βρει τόσο ελκυστικούς τους μελανοχίτωνες του Χίτλερ. Ισως μια τέτοια ανάγνωση να είναι παρακινδυνευμένη –γιατί ναι μεν ο Γιάκομπ εντάσσεται αυτόβουλα σ’ ένα ιεραρχικό σύστημα όπου μόνη αξία είναι η υποταγή, ωστόσο δεν απεμπολεί τη δυνατότητα να το γελοιοποιεί και έτσι να το ακυρώνει– όμως το βιβλίο του Βάλζερ δεν παύει να θυμίζει ότι η υποδούλωση στην εξουσία, ο εκμηδενισμός της προσωπικότητας και η λατρεία του ισχυρού οδηγούν κατευθείαν στον φασισμό