Μάρα Δημοπούλου ~ ''ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΤΩΣΗ'' ~ Τεκμηρίωση Πτυχιακής Εργασίας Φεβρουάριος 2016

                  1.     ΠΕΡΙΛΗΨΗ

            Η διπλωματική μου εργασία διαπραγματευόταν, μέσα από μια καθαρά συμβολική προσέγγιση, προβληματισμούς όπως είναι ο εγκλωβισμός της ανθρώπινης ψυχής από τον ίδιο μας τον εαυτό, αλλά και έννοιες όπως είναι η ελευθερία και η αμφιταλάντευση του “εγώ”, με την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, και αν είναι εφικτή η πραγματική απελευθέρωση του νου και του εαυτού μας από μια πολύπλευρη οπτική. Θα με ρωτούσε κανείς γιατί επέλεξα να απεικονίσω πτηνά. Ίσως γιατί μέσα από το πέρασμα των αιώνων είναι το μοναδικό σύμβολο, που μας υπενίσεται κατ’ απόλυτο τρόπο το μήνυμα της ελευθερίας και της αγνότητας. Από τη μία, τα κοιτάς στον ουρανό με ανοιχτά τα φτερά και παρατηρείς το φτερούγισμά τους με τόσο ζήλο, με τόσο θαυμασμό. Αναζητάς την άγρια ελευθερία τους. Νιώθεις πως είναι ζώα που δε φυλακίζονται, δε δεσμεύονται, πως ζούνε με τους δικούς τους κανόνες. Έμαθαν να είναι περήφανα και να ξαναγεννιούνται από τις στάχτες τους. Και εκεί που νιώθεις αγενής που προσπαθείς να τα φυλακίσεις σε ένα κομμάτι χαρτί, είναι σαν να κλέβεις λίγο από την ελευθερία τους όταν προσπαθείς να τα αποτυπώσεις με την ίδια ακριβώς υπόσταση τους, αφηρημένα, τυχαία, ευαίσθητα, αλλά και αγέρωχοι στιλβωμένοι μεσολαβητές του θεού. Και από την άλλη..πόσο σίγουρος μπορείς να είσαι ότι όντως τους κυριεύει το αίσθημα της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας όπως πιστεύουμε εμείς όταν τα κοιτάμε από χαμηλά;

                                                                   2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

                 Τα έργα τέχνης είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα προσωπικά βιώματα και σκέψεις του δημιουργού και λειτουργούν ως μοχλός προσωπικής αφήγησης εμπειριών και αναμνήσεων. Γι’ αυτό τον λόγο κυρίως και επειδή θεωρώ ότι η τέχνη οφείλει να είναι ανοιχτή προς οποιονδήποτε είναι έτοιμος να την εκλάβει, αλλά και επειδή δεν θα ήθελα σε καμία περίπτωση να τοποθετήσω τον θεατή σε ένα δικό μου πλαίσιο και να τον προϊδεάσω με την προσωπική μου άποψη, αποφάσισα να μην αναφερθώ στους προσωπικούς μου προβληματισμούς, αντ’ αυτού να αφήσω γνωστούς ποιητές να μιλήσουν για τα έργα μου συνοδεύοντας με ένα απόσπασμα από κάποιο ποίημά τους.       Αφήνοντας έτσι τον ίδιο τον θεατή έρμαιο του δικού του συναισθήματος αλλά και ανάμνησης που ίσως ανακαλέσει συνδυάζοντας αποσπάσματα γνωστών ποιημάτων με τους πίνακες.

                                                        Τόσα άστρα και γώ να λιμοκτονώ

                                                       χρωματίζω πουλιά, χάρτινα πουλιά

                                                          και περιμένω να κελαηδήσουν,

                                                          και περιμένω να κελαηδήσουν…

                                                                   γιατί χειμώνιασε

                                                                                                     Τάσος Λειβαδίτης

        3.    Ερευνητικό πεδίο

Προτού περάσω στη διαδικασία να επεξηγήσω τα έργα μου, και από πού επηρεάστηκα για τη δημιουργία τους, θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ σε κάποιες ‘’σχέσεις’’ που θα ωθήσουν το θεατή-αναγνώστη στη βαθύτερη κατανόηση του έργου μου μέσα από την έρευνα μου.

                                             3.1    <<Όλα είναι ενέργεια>>

                                                   Albert Einstein

Ανά καιρούς έχει ειπωθεί με σαφή και ξεκάθαρο τρόπο από την επιστημονική κοινότητα, ότι όλα είναι ενέργεια. Από τον πατέρα της φυσικής, τον Αριστοτέλη, όπου μίλησε για την ύλη προσπαθώντας να μεταφράσει την ενέργεια, τον Ηράκλειτο όπου είχε χαρακτηριστικά αναφέρει πριν 2000 χρόνια περίπου ότι <<τα πάντα ρεί>>, αλλά και τον μεγαλύτερο φυσικό του 20^ου αιώνα Αλβέρτο Αϊνστάιν όπου είπε χαρακτηριστικότατα ότι <<όλα είναι ενέργεια>>.

Ενέργεια, η οποία αλλάζει μορφή αλλά και την δόνησή της ανάλογα με την αποστολή της και τον ρόλο που χρήζει να αναλάβει.

Η ενέργεια δεν δύναται να είναι στάσιμη, πάντα μετατρέπεται και μεταβάλλεται, προσαρμόζεται, εμφανίζεται και εξαφανίζεται.

Η ενέργεια φυσικά είναι κάτι αλληλένδετο με τον άνθρωπο

Ο ίδιος ο άνθρωπος είναι μια ενέργεια, το σώμα του, τα συναισθήματα  του, οι σκέψεις του,  όλα αυτά είναι διαφορετικές μορφές της ίδιας ενέργειας.

           

            Η φύση του ανθρώπου είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να επιτρέπει στην ενέργεια να εκδηλώνεται και να κινείται, ανοίγοντάς της διόδους ώστε να ρέει ελεύθερα μέσω της σκέψης, αλλά και του φυσικού του σώματος.

Το  σώμα  μας είναι το σημαντικότερο εργαλείο για την έκφραση της ενέργειας στον φυσικό κόσμο και η ενέργεια αυτή αναβλύζει όταν δημιουργούμε με κάθε πιθανό τρόπο.

Τα πάντα είναι ενέργεια και εμείς απλά την μορφοποιούμε.

    

     3.2  Συναίσθημα

Σύμφωνα με την κοινή λογική, το συναίσθημα θεωρείται ως το άκρων άωτον της καλά δομημένης λογικής σκέψης. Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία (όπου εμπεριέχεται άρρηκτα μέσα σ αυτό το βίωμα και η ανάμνηση) η γενική διαχώριση των ψυχολόγων ως προς τις κατηγορίες των συναισθημάτων είναι δύο: τα ευάρεστα και τα δυσάρεστα, δηλαδή εκείνα που σε έλκουν και εκείνα που σ’ απωθούν.

Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Περί Ψυχής» αναφέρει: « τα περισσότερα νοητικά φαινόμενα συνοδεύονται από σωματικό πάθος. Όταν υπάρχουν οι αναγκαίες σωματικές προϋποθέσεις, προκαλούνται συγκινήσεις όπως η οργή, ο φόβος, από ελάχιστη νοητική αιτία ή και χωρίς αιτία». Με αυτό το επιχείρημα ο Αριστοτέλης εναντιώνεται στον Πλάτωνα ο οποίος υποστήριζε πως το σώμα και η ψυχή δεν αποτελούν δυο ουσίες αλλά αδιαχώριστα στοιχεία μιας και μοναδικής ουσίας.

Εν κατακλείδι αξίζει να αναφερθεί ότι η αποφασιστικότητα αναδύεται από τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου, τα οποία είναι υπεύθυνα για τα ένστικτα και κυρίως, παίζουν σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις. 

Πρακτικά το συναίσθημα κάνει τις επιλογές και παίρνει τις αποφάσεις σε όσα προτείνει η λογική.

          3.3    Τέχνη Και Συναίσθημα

Είναι γνωστό πως κάθε καλλιτέχνης προσπαθεί μέσα από το έργο του να εκφράσει βιωματικά έναν κόσμο προβληματισμών, μηνυμάτων και συναισθημάτων. Τέχνη λοιπόν είναι η ανθρώπινη ανάγκη για έκφραση, αποτυπώνοντας μέσα σε ένα έργο την ψυχική κατάσταση, τα συναισθήματα, τις ιδέες, τους προβληματισμούς, διεγείροντας έτσι τις ανθρώπινες αισθήσεις, τον νου και το συναίσθημα.

Από τον Σωκράτη και μετά, πολλοί φιλόσοφοι έχουν προτείνει θεωρίες για την τέχνη και την αισθητική. Όπως δήλωσε και ο  Immanuel Kant<< η αισθητική βιώνεται ως εμπειρία, όταν ένα αισθησιακό αντικείμενο διεγείρει τα συναισθήματα, τη διάνοια και την φαντασία μας.>>  

                                                      3.4 Συναισθηματική Ενέργεια

            Η έκφραση <<συναισθηματική ενέργεια>> δεν πλαισιώνεται με κάποιο σχετικό νόμο της φυσικής και δεν δύναται να επεξηγηθεί με μαθηματικές πράξεις, μπορεί όμως να γίνει αντιληπτή από την αντίδραση και τα συναισθήματα που προκαλούνται στον θεατή, την ώρα που περιεργάζεται ένα έργο τέχνης.

            Με τον ορισμό συναισθηματική ενέργεια, αναφέρομαι σε  μια νέα προσέγγιση της καλλιτεχνικής διαδικασίας, με κύριο στόχο την <<μεταφορά>> των συναισθημάτων του πομπού (καλλιτέχνη) σε ένα έργο, με πρόθεση την απολαβή αυτών από τον δέκτη (θεατή).

Σαφώς αυτό είναι ένα επιχείρημα σε πειραματικό στάδιο και καθαρά βιωματική έρευνα, όπου η τελική κατάσταση κρίνεται από τις προθέσεις του δέκτη,  καθώς πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η συνείδηση του θεατή ότι επρόκειτο να μπει σε μια συναισθηματική-ψυχική εμπειρία και αν είναι πρόθυμος γι αυτό ή αν θα το προσπεράσει αδιάφορα, η συναισθηματική κατάσταση όπου ήδη βρίσκεται, και τέλος και κυριότερο, τα βιώματα- αναμνήσεις όπου ο ίδιος φέρει. Έχουμε την τάση να ανακαλούμε συναισθήματα με βάση αυτών των όσων έχουμε ζήσει και να τα συνδυάζουμε με κάτι καινούριο που βιώνουμε. Η εμπειρία αφήνει ένα ίχνος στο υποσυνείδητό μας το οποίο έχει την τάση να τροποποιεί την αποτελεσματικότητα της μεταφοράς της πληροφορίας στον εκάστοτε δέκτη.

Οπότε αρχικά έχουμε την ‘αντίληψη’  όπου ο δέκτης έρχεται σε επαφή με ένα ερέθισμα (πχ ένα ζωγραφικό πίνακα). Ύστερα έπονται οι ‘αναμνήσεις’ όπου ο δέκτης υποσυνείδητα ανακαλεί, όπου έχουν καταγραφεί από άσχετες εμπειρίες σε βάθος χρόνου όπου έχει βιώσει. Αυτό βάσει ερευνών νευροεπιστημόνων αποκαλείται ‘ συναισθηματική μνήμη’. Ο δέκτης δηλαδή έχει την τάση να ανακαλεί υποσυνείδητα παλαιότερα βιώματά του και να τα συνδυάζει ανάλογα με το παρών οπτικό ερέθισμα που δέχεται ώστε έτσι δημιουργεί μια συνολική συναισθηματική αντίληψη- άποψη για το αντικείμενο προβολής , που στην παρούσα περίπτωση είναι ένας πίνακας ζωγραφικής. Το αντικείμενο προβολής λοιπόν διεγείρει τα συναισθήματά του και δημιουργείται μια συνθήκη «συνομιλίας» μεταξύ του αντικειμένου και του δέκτη που μας οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα.

Πιο απλά η εμπειρία υποκαθίσταται από ένα σύνολο ιχνών συνδεδεμένων, αλλά και συνδυασμένων μεταξύ τους.

            Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, η συναισθηματική ενέργεια πραγματεύεται μια συνθήκη τριών πολύ σημαντικών διαστάσεων:

1.    Συνείδηση

2.    Συναισθηματική κατάσταση

3.    Βιώματα-αναμνήσεις

Το βασικό ερώτημα αυτής της πειραματικής έρευνας είναι αν ο πομπός καταφέρνει να μεταφέρει τα συναισθήματα σε μεγάλο ποσοστό στον πίνακα ζωγραφικής και αν ο δέκτης ανακαλώντας τα δικά του βιώματα και συναισθήματα και συνδυάζοντάς τα με αυτά του πομπού αλλά και με βάση τα προσωπικά του βιώματα εισέρχεται σε μια πνευματική συνομιλία τόσο με το αντικείμενο προβολής όσο και με τον ίδιο τον δημιουργό. Βέβαια η λύση του προβλήματος αυτού επέρχεται καθαρά με την συναίνεση του θεατή και την θέληση του να εξωτερικεύσει την γνώμη- άποψη του για το οπτικό ερέθισμα που έλαβε ή ακόμη πιο ολοκληρωμένα την συναισθηματική του εμπειρία από μια έκθεση.

-Πως νιώθεις;

-Τι σκέφτεσαι;

-Γιατί;

      Βλέπουμε ότι μας δείχνουν ή αντικατοπτρίζουμε υποσυνείδητα τον εαυτό μας σ αυτά που βλέπουμε;

            Επιπροσθέτως, ένας άλλος παράγοντας που διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στην έρευνα σχετικά με την συναισθηματική ενέργεια είναι το χρώμα. Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως το κάθε χρώμα προκαλεί διαφορετικά οπτικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο και κατ επέκταση τα μεταφράζει με διαφορετικά συναισθήματα. Η επίδραση του χρώματος στα συναισθήματα κ τις αντιδράσεις των ανθρώπων είναι ένας καταλυτικός παράγοντας, που στην τέχνη ανά τους αιώνες έχει εμπνεύσει και επηρεάσει μεγάλους καλλιτέχνες αλλά και κινήσει μεγάλα σχετικά κινήματα, όπως είναι και ο εξπρεσιονισμός ο οποίος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την έρευνά μου.

            Πέραν όλων αυτών ειδικές μελέτες έχουν ανά καιρούς δείξει πως συγκεκριμένα χρώματα επηρεάζουν ακόμη και το περιβάλλον, την ψυχική διάθεση αλλά και την υγεία.

                        Εδώ χρήσιμο θα ήταν να αναφέρω πως ο Ernest G. Schachtel στο βιβλίο του «μεταμόρφωσης: στη σύγκρουση της ανθρώπινης ανάπτυξης και την ανάπτυξη της δημιουργίας», αναφέρει χαρακτηριστικά πως «η εμπειρία του χρώματος μοιάζει μ' εκείνην του συναισθήματος ή της συγκίνησης. Και στις δύο περιπτώσεις τείνουμε να είμαστε παθητικοί δέκτες ερεθισμάτων. Μια συγκίνηση δεν είναι το προϊόν του ενεργώς οργανωτικού νου. Απλώς προϋποθέτει ένα είδος ανοίγματος, το οποίο, επί παραδείγματι, ένα καταθλιμμένο άτομο μπορεί να μην έχει. Η συγκίνηση μας ερεθίζει με τον ίδιο τρόπο που μας ερεθίζει και το χρώμα. Το σχήμα, εν αντιθέσει, φαίνεται να απαιτεί μια πιο ενεργή απόκριση. Ανιχνεύουμε το αντικείμενο, εγκαθιστούμε το δομικό του σκελετό, συσχετίζουμε τα μέρη προς το όλον.

Παρομοίως ο νους κυριαρχεί επί των παρορμήσεων, εφαρμόζει αρχές, συντονίζει μια ποικιλία εμπειριών, και αποφασίζει επί μιας πορείας δράσεως»

                 Και όντως, κατά την όραση των χρωμάτων η δράση πηγάζει από το αντικείμενο και επηρεάζει το άτομο, ενώ για την αντίληψη του σχήματος ο οργανωτικός νους λαμβάνει λειτουργία μέσα από μια προσπάθεια να συναντήσει το αντικείμενο.

                   4.  Συμβολισμός ως μέσο επικοινωνίας

                 Όντας σαφώς επηρεασμένη από τους καθηγητές μου και πιο συγκεκριμένα από τον κ. Κοντοσφύρη, πραγματεύομαι στα έργα μου μια σειρά από συμβολισμούς που συνάδουν με την έρευνά μου πάνω στην συναισθηματική ενέργεια.

                 Οι αρχές της συμβολικής σκέψης βρίσκονται ακόμη από τους προϊστορικούς χρόνους. Από την Παλαιολιθική Εποχή θεωρείται πως οι άνθρωποι λάτρεψαν και απεικόνισαν εκείνα τα στοιχεία του περιβάλλοντος, από τα οποία εξαρτιόταν η ζωή τους (τοπία, φυτά, ζώα, πέτρες και αστερισμούς). Ύστερα , κατά τη Νεολιθική εποχή (ίσως την τέταρτη χιλιετηρίδα πριν τους ιστορικούς χρόνους), ο άνθρωπος φαίνεται πως πέρασε από τα διαδοχικά στάδια του ανιμισμού, του τοτεμισμού και των μεγαλιθικών σεληνιακών και ηλιακών λατρειών και ούτω καθεξής.

            Μέσα σ’ αυτή τη μακραίωνη εξελικτική πορεία παρατηρούμε πως σε μια εποχή που η δυνατότητα της επικοινωνίας ήταν αδύνατη οι άνθρωποι δημιούργησαν βασικές ιδέες σαν μια κοινή άτυπη γλώσσα επικοινωνίας. Τα σύμβολα λοιπόν αποτελούν ένα σημαντικό, θα έλεγα, μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και υπόστασης, ένα από εκείνα που θα μπορούσαν να γίνουν το κλειδί για την πύλη του εσωτερικού μας κόσμου και την αναζήτησή του και σίγουρα έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στην εξελικτική μας πορεία όχι μόνο εικαστικά. 

                                                          6.   ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΤΩΣΗ

 Όπως προανέφερα, τα έργα τέχνης είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις προσωπικές εμπειρίες και βιώματα του δημιουργού και λειτουργούν κατά κύριο λόγο ως μια  προσωπική αφήγηση. Έτσι λοιπόν πήρα την απόφαση να τοποθετήσω ηχογραφημένα ποιήματα γνωστών ποιητών μέσα στον χώρο όπου θα παίζουν σε τυχαία σειρά ανά διαστήματα και ο θεατής  θα ακούει την ώρα που παρατηρεί τα έργα έτσι ώστε όλη  αυτή η εμπειρική οπτικοακουστική πορεία θα τον βάλει σε ένα δικό του πλαίσιο σκέψεων.  Τον καθοδηγώ μέχρι ένα συγκεκριμένο σημείο και ύστερα τον αφήνω ελεύθερο στα δικά του εμπειρικά βιώματα και σκέψεις για να αναπτύξει την δική του άποψη.

                 Έπειτα οι πίνακες τοποθετήθηκαν ανάποδα στον χώρο λειτουργώντας καθαρά συμβολικά, όπως ακριβώς λειτουργεί και ο τίτλος της πτυχιακής εργασίας μου, θέτοντας στον θεατή ένα παραπάνω προβληματισμό σχετικά με το θέμα. Θέλοντας να προκαλέσω το ενδιαφέρον του και κατ επέκταση την δημιουργία των δικών του ερωτημάτων μπροστά στην όψη ενός «ανάποδα» κρεμασμένου πτηνού σε συνάρτηση με την κυριολεκτική ή την μεταφορική έννοια της ελεύθερης πτώσης. Οι απαντήσεις των ερωτημάτων σαφώς βρίσκονται εγκλωβισμένες τόσο στον συνδυασμό του τίτλου με των έργων όσο και στον ίδιο τον άνθρωπο αυτό καθ εαυτό, και ο κάθε θεατής παίρνει την ευθύνη της επιλογής της δικής του απόφασης και κατ επέκταση της απάντησης των ερωτημάτων αυτών.

                 Η κύρια σκέψη σχετικά με αυτή την πειραματική- εμπειρική έκθεση ήταν ο ίδιος ο θεατής να γίνει κομμάτι αλλά και η συνέχεια αυτού του έργου. Ένα έργο τέχνης δεν έχει καμία απολύτως αξία αν δεν καταφέρει να δημιουργήσει καινούριες ιδέες, να προβληματίσει ή και να ταράξει τα ήδη υπάρχοντα δεδομένα.

                 Με σεβασμό λοιπόν προς την ποίηση αλλά και τους ίδιους τους δημιουργούς, επέλεξα προσεκτικά τα αποσπάσματα που τοποθέτησα, ώστε αφ ενός να προϊδεάζουν ελαφρώς τον θεατή για την πηγή έμπνευσής μου, αφ ετέρου να τον αφήνουν ελεύθερο να επιλέξει το δικό του μονοπάτι ανάγνωσης του εκάστοτε έργου που περιεργάζεται.

                                       8.   Επίλογος

 Η τέχνη οφείλει να είναι ανοιχτή στην φαντασία του καθένα και πέρα από κάθε τεχνική, μέσα από μια γκάμα συμβολισμών, η αίσθηση που θα σου αφήσει ένα έργο εν τέλει είναι και το σημαντικότερο μέρος αυτού που κάνουμε. Η εσώτερη ουσία της συναισθηματικής μνήμης, της συναισθηματικής  ενέργειας, των χρωμάτων και του συμβολισμού παραμένει ανεξερεύνητη σε μεγάλο βαθμό στην λογική μας και μόνο με διαισθητικό τρόπο γίνεται τελικά κατανοητή. Όμως επειδή πιστεύω πως όλοι έχουν δικαίωμα στην τέχνη και την κατανόηση της, ίσως είναι πιο θεμιτό αντί να καθοδηγούμε τον θεατή με βάση τους δικούς μας προβληματισμούς, να του δίνουμε το εναρκτήριο λάκτισμα για να ξεδιπλώσει την δική του άποψη εξερευνώντας τον όποιο προβληματισμό του εικαστικού  μέσα από την δική του φαντασία, διαίσθηση και βιώματα. Η απόλυτη επίτευξη των στόχων μας σαν εικαστικοί είναι όταν ο θεατής αποκτά την διάθεση να προβληματιστεί, να τοποθετηθεί ή και να ανασυγκροτήσει τις σκέψεις του πάνω σε ένα θέμα. Και όπως είχε τοποθετηθεί εξαιρετικά επί του θέματος ο Καντίνσκι:

«Αν οι τέχνες και τα γράμματα δεν μιλάνε για να προβληματίσουν και να βάλουν προς εξέταση τα δεινά των ανθρώπων, τότε τι λόγο ύπαρξης έχουν; Όταν σωπαίνουν η νύχτα έρχεται βαθειά για την ανθρωπότητα»

 - Μάρα Δημοπούλου 

φλώρινα 2016

                                                      ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Jean - Pierre Cometti, Jacques Morizot, Roger Pouivet, ''Ζητήματα Αισθητικής'', Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2005

Βασίλι Καντίνσκι, ''Τέχνη και Καλλιτέχνες'', Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1986

Γιάννης Σίγουρος, ''Ανακαλύπτω τα μυστικά της ζωγραφικής'', Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2001

Γιοχάνες Ίττεν, ''Η Τέχνη του Χρώματος'', Εκδόσεις Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών

Μαθημάτων, Αθήνα 1998

Γκαίτε,  ''Η Θεωρία των Χρωμάτων'', Printa, Αθήνα, 2008  

Γκίμπελ Τέο,  ''Χρωματοθεραπεία - Θεωρία και Πρακτική'', Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος

Χαραλαμπίδης Α., ''Η τέχνη του εικοστού αιώνα (τόμος 2) '', Εκδόσεις University Studio Press,

Θεσσαλονίκη 1995

Χόρχε Μπουκάϊ , ''βασίσου πάνω μου'',  Εκδόσεις OPERA, 2008

Ernest G. Schachtel, ''Μεταμόρφωσης: στη σύγκρουση της ανθρώπινης ανάπτυξης και την ανάπτυξη της δημιουργίας'', Εκδόσεις Analytic Press, 1959

Francois Ansermet, Pierre Magistretti, ''Τα ίχνη της εμπειρίας-Νευρωνική πλαστικότητα & η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση'', Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015

Αριστοτέλης, ''Περι Ψυχής'', Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη, 2003

Βασίλι Καντίνσκι, ''Για το πνευματικό στη τέχνη'', Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1981

Γκάμπλικ Σ., ''Μαγκρίτ'', Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1993

Έφη Αθανασίου, ''Η θεραπευτική του χρώματος και η εφαρμογή της στην ζωγραφική'', Εκδόσεις ΙΩΝ, Αθήνα, 2002

Ντάνιελ Γκόλμαν, ''Η συναισθηματική νοημοσύνη'', μετάφραση Άννα Παπασταύρου, Εκδόσεις ΠΕΔΙΟ, Αθήνα, 2011

Άποψη της εγκατάστασης στην Οδο Καστριτσιανάκη και Άρεως

                                                         Ποιητικές συλλογές

Charles Bukowski, '' Bluebird'', απόσπασμα από την ποιητική συλλογή <<Last night of the earth poems>>, 1992

Edgar Allan Poe, ''το κοράκι'', απόσπασμα από το ποίημα ''the crow'', μετάφραση Ηλίας Πολυχρονάκης

Μίλτος Σαχτούρης, ''ο ελεγκτής'' απόσπασμα από την ποιητική συλλογή ''Τά φάσματα ἤ ἡ χαρά στόν ἄλλο δρόμο'', 1958

Νικηφόρος Βρεττάκος, ''Συνάντηση με τη θάλασσα'', 1991

Νίκος Γκάτσος ''Χρόνε Νυχτοπούλι Παγερό'', μελοποιημένη ποίηση, 1986

Οδυσσέας Ελύτης, απόσπασμα από την ποιητική συλλογή ''Πρώτα πρώτα η ποίηση'', Ανοιχτά χαρτιά, 1974

Τάσος Λειβαδίτης, '' Χρωματίζω πουλιά'', μελοποιημένη ποίηση, 1993