Σκοπός της εργασίας μου είναι να μεταφέρει μια ιδέα και όχι απλά να την αποστειρώσει ,δεν δεσμεύει την διαλλακτικότητα και την δυνητικότητα των διαφόρων ενδεχομένων , άρα και την εξέλιξή της. Η ιδέα που υλοποιείται είναι η τυχαία και αναπόφευκτη συσχέτιση γονιού και παιδιού σε ένα χώρο οικείο για το παιδί και άγνωστο για το γονιό με στόχο να εκφραστεί δημιουργικά το παιδί ελεύθερο και ανεπηρέαστο σε ένα χώρο που νοιώθει δικό του, μια σχολική τάξη...

ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Τίτλος Διπλωματικής Εργασίας: «Κάνοντας το απροσδόκητο να συμβεί!!»

Επόπτες Καθηγητές Διπλωματικής Εργασίας:

1. Κοντοσφύρης Χάρης

Καθηγητής

2. Παπαδοπούλου Σοφία

Επίκουρη Καθηγήτρια

3. Αυγητίδου Αγγελική

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια

Φλώρινα, Ιούνιος 2023

Ευχαριστίες:

Ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές μου για την καθοδήγηση που μου προσέφεραν και το χρόνο που διέθεσαν δίνοντάς μου χρήσιμες συμβουλές και οδηγίες για την ολοκλήρωση της πτυχιακής μου εργασίας. Στο ίδιο πλαίσιο ευγνωμοσύνης, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας για τη συμβολή τους στην επιστημονική μου συγκρότηση στα χρόνια της φοίτησής μου στο Τμήμα.

Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου για την αγάπη και την ηθική υποστήριξη σε όλο το διάστημα των σπουδών μου.

Εισαγωγή:

Ο καλλιτέχνης καλεί το παιδί να ζωγραφίσει κάτι με τους μαρκαδόρους στο σώμα του πατέρα χωρίς κανένα προκαθορισμένο σχέδιο. Η πράξη της ζωγραφικής με αυτόν τον τρόπο είναι μια τυχαία εξερεύνηση της στιγμής, επιτρέποντας στον καλλιτέχνη και στους συμμετέχοντες να αγκαλιάσουν το απροσδόκητο και να δημιουργήσουν κάτι πραγματικά μοναδικό.

Καθώς το σχέδιο παίρνει μορφή, ο καλλιτέχνης εμπνέεται από τις ρευστές γραμμές και τις ανεξέλεγκτες στροφές του μαρκαδόρου και του πινέλου του παιδιού, επιτρέποντας στο σχέδιο να εξελιχθεί με έναν τυχαίο και αυτοσχεδιαστικό τρόπο. Η πράξη της δημιουργίας τέχνης με αυτόν τον τρόπο είναι μια υπενθύμιση της ομορφιάς και του απρόβλεπτου της ζωής και της δύναμης της τύχης.

Όταν το σχέδιο ολοκληρώνεται, ο καλλιτέχνης παίρνει το σκίτσο και το μετατρέπει σε ένα μόνιμο τατουάζ- tattoo στο χέρι του μπαμπά, αγκαλιάζοντας την τυχαία φύση του σχεδίου και επιτρέποντάς του να εξελιχθεί και να αποκτήσει νέα ζωή με ένα διαφορετικό μέσο.

Καθώς δημιουργείται το τατουάζ, το παιδί και ο μπαμπάς παρακολουθούν και συμμετέχουν στη διαδικασία, δημιουργώντας μια κοινή εμπειρία που είναι τόσο αυθόρμητη όσο και βαθιά προσωπική. Μια νέα σχεσιακή μορφή τέχνης δημιουργείται καθώς ο πατέρας ενδυναμώνει τον αυθορμητισμό και την αυτοτέλεια της κόρης του και την προτρέπει να επέμβει όπως εκείνη θέλει πάνω του, στιγμιαία και πρόσκαιρα ανατρέπονται οι ρόλοι και οι κανόνες στη σχέση τους. Αλλάζουν οι ταυτότητες υπεισέρχεται η υποκειμενικότητα – η επιθυμία του παιδιού που παίρνει μορφή και γίνεται τέχνη.

Η ιδέα του καλλιτέχνη που δίνει τον έλεγχο της διαδικασίας του πατέρα στην κόρη χωρίς την παρουσία άλλου κοινού έχει στόχο να απορροφήσει όλο τον ενθουσιασμό και τον αυθορμητισμό του παιδιού χωρίς να αποσπαστεί η προσοχή του από άλλους παράγοντες και ερεθίσματα την στιγμή του παιχνιδιού – δημιουργίας του σχεδίου.

Το τελικό αποτέλεσμα καλεί τον θεατή να αναλογιστεί τη δύναμη της τύχης στη ζωή μας και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να μας εμπνεύσει .

Μέσω αυτής της ιδέας, ο καλλιτέχνης γιορτάζει την ομορφιά της τύχης αγκαλιάζει το απροσδόκητο . Είναι μια ισχυρή υπενθύμιση της μεταμορφωτικής δύναμης του αυθορμητισμού και της ομορφιάς του να αγκαλιάζεις το άγνωστο.

Κεντρική ιδέα: Γιατί έγινε η επιλογή της δερματοστιξίας – tattoo ως μέσο;

Η τύχη μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην τέχνη του τατουάζ, καθώς πολλοί καλλιτέχνες τατουάζ χρησιμοποιούν μια αυθόρμητη και αυτοσχεδιαστική προσέγγιση κατά τη δημιουργία των σχεδίων τους. Ενώ ορισμένοι καλλιτέχνες τατουάζ μπορεί να δουλεύουν με βάση ένα προσχεδιασμένο σχέδιο, άλλοι προτιμούν να σχεδιάζουν τα σχέδιά τους απευθείας πάνω στο δέρμα, επιτρέποντας στη διαδικασία να εξελιχθεί με έναν πιο οργανικό και τυχαίο τρόπο.

Σε αυτή την προσέγγιση, ο καλλιτέχνης ξεκινά με μια πρόχειρη ιδέα ή ένα σκίτσο, αλλά στη συνέχεια επιτρέπει στο σχέδιο να εξελιχθεί και να αναπτυχθεί καθώς εργάζεται πάνω σε αυτό. Μπορεί να κάνει αλλαγές στο σχέδιο με βάση το περίγραμμα του σώματος, τις προτιμήσεις του πελάτη ή άλλους παράγοντες που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας.

Η τύχη μπορεί επίσης να παίξει ρόλο όταν ο καλλιτέχνης επιλέγει χρώματα, σκιάσεις ή άλλα στοιχεία του σχεδίου. Μπορεί να πειραματιστεί με διαφορετικούς χρωματικούς συνδυασμούς ή υφές, επιτρέποντας στο τελικό αποτέλεσμα να προκύψει με έναν πιο αυθόρμητο και απροσδόκητο τρόπο.

Φυσικά, δεν χρησιμοποιούν όλοι οι καλλιτέχνες τατουάζ μια τυχαία προσέγγιση, και ορισμένοι μπορεί να προτιμούν να σχεδιάζουν τα σχέδιά τους εκ των προτέρων ή να επιμένουν σε ένα πιο παραδοσιακό στυλ. Ωστόσο, για όσους ασπάζονται την αυτοσχεδιαστική και αυθόρμητη φύση της τέχνης του τατουάζ, η τύχη μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για τη δημιουργία μοναδικών και αξέχαστων σχεδίων που είναι προσαρμοσμένα στον εκάστοτε πελάτη και στη στιγμή της δημιουργίας.

Διαδικασία – Στάδια υλοποίησης - Concept

Ένας πατέρας που μεγαλώνει μόνος την εξάχρονη κόρη του αποφασίζει να κάνει τατουάζ πάνω του ένα σχέδιο του παιδιού του, να τον ακολουθεί πάντα ακόμα και όταν εκείνη μεγαλώσει. Επικοινωνεί με τον καλλιτέχνη ο οποίος του προτείνει εμπνευσμένος από την επιθυμία του πατέρα (inspiration- έμπνευση) να κάνει κάτι που δεν θα είναι προσχεδιασμένο από το παιδί αλλά να αφήσουν τη μικρή να αυτοσχεδιάσει κατευθείαν πάνω του και έπειτα το σχέδιο να γίνει tattoo. Έτσι σχεδιάζεται και από τους δύο ενηλίκους ο χώρος που θα γίνει πράξη η inspiration- έμπνευση . Προτείνεται από τον καλλιτέχνη ο χώρος που θα γίνει το tattoo να είναι ένας οικείος και πολύ αγαπημένος χώρος για το παιδί, η τάξη του σχολείου της, το νηπιαγωγείο. Αφού γίνονται οι απαραίτητες ενέργειες εξασφαλίζεται ο χώρος και ο πατέρας προτείνει στη μικρή του κόρη να επισκεφθούν μαζί το σχολείο της και να παίξουν.

Το κορίτσι είναι το κεντρικό σημείο της έμπνευσης και καλείται να ζωγραφίσει κάτι στο χέρι του μπαμπά της. Η επίσκεψη πραγματοποιείται και η μικρή γνωρίζοντας καλά το χώρο αρχίζει τη ξενάγηση και το παιχνίδι με τον πατέρα.

Το παιδί ενθαρρύνεται να ζωγραφίσει αρχικά στα χαρτιά της με τους μαρκαδόρους της και στη συνέχεια ο καλλιτέχνης με τον πατέρα της προτείνουν να παίξει με τo μελάνι του tattoo αυθόρμητα, χωρίς κανένα προκαθορισμένο σχέδιο πάνω στον πατέρα. Το παιδί ολοκληρώνει το σχέδιο παίζοντας και ο καλλιτέχνης παράλληλα το φωτογραφίζει και συζητά το ενδεχόμενο να το μετατρέψει σε τατουάζ. Αφού οι συμμετέχοντες συμφωνήσουν προχωρά στο επόμενο βήμα.

Προτείνει στους συμμετέχοντες- στο παιδί κυρίως να παρακολουθήσει και να συμμετάσχει στη διαδικασία, αν το επιθυμεί. Συζητά τη σημασία του σχεδίου και τους τρόπους με τους οποίους αντικατοπτρίζει τη σχέση μεταξύ τέχνης, οικογένειας και μνήμης.

Μόλις ολοκληρωθεί το τατουάζ φωτογραφίζει το τελικό προϊόν και το παρουσιάζει στους συμμετέχοντες ως ενθύμιο της εμπειρίας.

Μέσο έκφρασης

Ως μέσο έκφρασης χρησιμοποιείται η τεχνική της δερματοστιξίας – tattoo. Το tattoo ή δερματοστιξία είναι μια μορφή τροποποίησης του σώματος με την τεχνική της εισαγωγής ανεξίτηλου μελανιού στο χόριο στρώμα του δέρματος με σκοπό την αλλαγή του χρώματος του.

Η διαδικασία ξεκινά με τη δημιουργία ενός, καθαρού και αποστειρωμένου χώρου εργασίας. Η ολοκλήρωση της εργασίας περιλαμβάνει τη χρήση βελόνας και μελανιού, οπότε είναι σημαντικό να έχουν ληφθεί προφυλάξεις για να αποφευχθεί κάθε κίνδυνος μόλυνσης.

Χρησιμοποιώντας εξοπλισμό για το τατουάζ, ο καλλιτέχνης δημιουργεί προσεκτικά το σχέδιο στο χέρι του πατέρα. Χρησιμοποιεί αποστειρωμένα γάντια και αποστειρωτικό διάλυμα για να διασφαλίσει ότι η διαδικασία είναι υγιεινή και ασφαλής.

Performance

Η τέχνη της επιτέλεσης ή διεθνώς performance είναι ένα είδος τέχνης που απασχόλησε τους καλλιτέχνες από τα μέσα του 20ου αιώνα.

Η Art Performance (παραστατική τέχνη) αποτελεί μια μορφή τέχνης με βάση το χρόνο, η οποία συνήθως παρουσιάζει μια ζωντανή παράσταση σε κοινό ή θεατές (όπως πχ στο δρόμο) και βασίζεται σε τέχνες όπως η υποκριτική, η ποίηση, η μουσική, ο χορός και η ζωγραφική. Είναι γενικά ένα γεγονός, παρά ένα τεχνούργημα, από τη φύση του εφήμερο, αν και καταγράφεται συχνά σε βίντεο και μέσα φωτογραφίας. Η παράσταση τέχνης, όπως επισημοποιήθηκε από καλλιτέχνες στη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του 1970, διερεύνησε σε μεγάλο βαθμό τη χρήση του σώματος, το οποίο συνήθως χρησιμοποιείται σαν έργο ζωγραφικής και γλυπτικής σε καμβά. Αυτό μπορούσε να θεωρηθεί σαν έργο τέχνης μέσα και από την ίδια του την ύπαρξη. Σημασία στην performance έχει η απόδοση της ιδέας του έργου και όχι τόσο πολύ η λεπτομέρεια του.

Ουσιαστικά σε αυτό το είδος της τέχνης συμμετέχει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης , τα έργα είναι εφήμερα (δεν αποτυπώνονται από κανένα μέσο) είτε αποτυπώνονται από φωτογραφίες και βίντεο.

Έτσι λοιπόν σε αυτή την εργασία «παράγεται» τέχνη χρησιμοποιώντας το σώμα και αποτυπώνεται σε φωτογραφίες. (αριθμός φωτογραφιών που θα παρουσιαστούν : 31)

Θεωρητικό πλαίσιο

Ο όρος "serendipity"

Ο αγγλικός όρος “serendipity” είναι μια από τις δυσκολότερες ως προς τη μετάφρασή της, λέξεις της αγγλικής γλώσσας. Στα ελληνικά θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «ευτυχής συγκυρία» περιγράφοντας σημασιολογικά μια ευνοϊκή ανακάλυψη που λαμβάνει χώρα τυχαία, αν και ο αρχικός σκοπός δεν ήταν η ανακάλυψη αυτή. Ο δημιουργός ωθείται να απομακρυνθεί από τον ορθολογικό στοχασμό, να ανασυνθέσει ελεύθερα την πραγματικότητα, όπως αυτός την αντιλαμβάνεται, και να συνδιαλέξει με νέες εκφάνσεις της σύγχρονης τέχνης.

Η τύχη στην τέχνη (=serendipity) αναφέρεται στην απροσδόκητη ή τυχαία ανακάλυψη κάτι πολύτιμου ή σημαντικού κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας. Συχνά περιλαμβάνει μια στιγμή έμπνευσης που προκύπτει από μια απρογραμμάτιστη ή ακούσια ενέργεια, όπως μια τυχαία πινελιά ή ένας τυχαίος συνδυασμός υλικών. Η τύχη μπορεί επίσης να αναφέρεται στην πράξη της ανακάλυψης κάτι απροσδόκητου ή όμορφου σε ένα έργο τέχνης που δεν ήταν αρχικά σχεδιασμένο από τον καλλιτέχνη.

Υπό αυτή την έννοια, η τύχη είναι μια υπενθύμιση ότι η δημιουργική διαδικασία δεν είναι πάντα γραμμική ή προβλέψιμη και ότι μερικές φορές τα πιο ενδιαφέροντα και ουσιαστικά αποτελέσματα μπορούν να προκύψουν από την αποδοχή του απροσδόκητου. Στην τέχνη, η τύχη ή το αυθόρμητο τυχαίο γεγονός έχει παίξει ζωτικό ρόλο στη δημιουργική διαδικασία για πολλούς καλλιτέχνες και σε καλλιτεχνικά κινήματα όπως οι Fluxus, Dada και Situationalists.

Πολλοί δημιουργικοί επαγγελματίες ερμηνεύουν τη γαλήνη και αναγνωρίζουν τον θετικό ρόλο που παίζει στην πρακτική και την καθημερινή τους ζωή. Στον τομέα της δημιουργικότητας, ενθαρρύνεται ενεργά η δεκτικότητα και η περιέργεια στην έρευνα και την πρακτική. Το να είσαι προετοιμασμένος, περίεργος και ανοιχτόμυαλος για τον κόσμο μπορεί να προσφέρει μια χρήσιμη διαδικασία για να επιτρέψει ένα άλμα της φαντασίας πέρα από τον ορθολογισμό, να αναπτύξει τη διαίσθηση και τις ιδέες της συνείδησης. Αυτή η συγκεκριμένη προσέγγιση της ανακάλυψης, και της απροσδόκητης εύρεσης γνώσης, υλικής δυνατότητας και δράσης σε αυτήν με θετικό αποτέλεσμα, είναι και αυτό που προσπαθώ να προσεγγίσω με την παρούσα εργασία.

Δερματοστιξία και καλλιτέχνες

Υπάρχει χώρος για τον όρο serendipity στη δερματοστιξία;

Οι καλλιτέχνες τατουάζ που χρησιμοποιούν μια τυχαία προσέγγιση μπορεί να μην είναι πάντα γνωστοί εκτός της τοπικής τους κοινότητας, αλλά σίγουρα υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που ενσωματώνουν τον αυτοσχεδιασμό και τον αυθορμητισμό στη δουλειά τους. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα διάσημων καλλιτεχνών τατουάζ που είναι γνωστό ότι χρησιμοποιούν την τύχη στα σχέδιά τους:

Ed Hardy,(γεννημένος το 1945) είναι ένας Αμερικανός καλλιτέχνης τατουάζ, γνωστός για τα τατουάζ του, την ισχυρή επιρροή του στην ανάπτυξη των σύγχρονων στυλ τατουάζ και την ομώνυμη επωνυμία ρούχων και αξεσουάρ του.

Filip Leu: Ο Leu είναι ένας Ελβετός καλλιτέχνης τατουάζ που προέρχεται από οικογένεια καλλιτεχνών τατουάζ. Είναι γνωστός για τα περίπλοκα και περίτεχνα σχέδιά του, τα οποία συχνά ενσωματώνουν στοιχεία ασιατικής τέχνης και μυθολογίας.

Olivier Poinsignon, «Βλέπω το τατουάζ με διαφορετικούς τρόπους. Μπορούμε να το εξηγήσουμε γεμίζοντάς το με σύμβολα, αλλά μπορούμε επίσης να είμαστε αυθόρμητοι και να συμφωνήσουμε να φορέσουμε μια εικόνα χωρίς αιτιολόγηση.»

Scott Campbell: Campbell είναι ένας γνωστός καλλιτέχνης τατουάζ που έχει συνεργαστεί με πολλούς πελάτες υψηλού προφίλ, συμπεριλαμβανομένων διασημοτήτων και σχεδιαστών μόδας. Είναι γνωστός για τα περίπλοκα σχέδιά του και συχνά ενσωματώνει απροσδόκητα στοιχεία στη δουλειά του.

Chris Garver: Ο Garver είναι καλλιτέχνης τατουάζ που απέκτησε φήμη μέσω του ριάλιτι "Miami Ink". Είναι γνωστός για τα τολμηρά, γραφικά σχέδιά του και συχνά αφήνει το σχέδιο να εξελιχθεί με αυθόρμητο και απρογραμμάτιστο τρόπο.

Δερματοστιξία (τατουάζ) και υγεία

Η τέχνη του τατουάζ ή αλλιώς δερματοστιξία, αν και αποτελεί πρακτική αιώνων, είναι πλέον πιο διαδεδομένη από ποτέ. Το τατουάζ είναι μια μορφή μόνιμης τροποποίησης του σώματος και δημιουργείται όταν μια βελόνα εισάγει μελάνι στο χόριο, δηλαδή στη στοιβάδα του δέρματος, που βρίσκεται κάτω από την επιδερμίδα. Η διαδικασία γίνεται χωρίς αναισθησία, προκαλεί μικρή ποσότητα αιμορραγίας και ελαφρύ έως δυνητικά σημαντικό πόνο. Στο τατουάζ, όπως και σε κάθε ανοιχτή πληγή, υπάρχει η πιθανότητα μόλυνσης.

Αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο είναι ο ερεθισμός και η αλλεργική αντίδραση εξαιτίας των βαφών που χρησιμοποιούνται. Αν κάποιος ενδιαφέρεται για την απόκτηση τατουάζ, θα πρέπει να επιλέξει ένα ασφαλές και αξιόπιστο στούντιο με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό όπου θα τηρούνται οι κατάλληλες προδιαγραφές υγιεινής και ασφάλειας. Η επούλωση χρειάζεται μερικές εβδομάδες και συνοδεύεται από ξεφλούδισμα και κνησμό. Το άτομο δεν πρέπει να «υποκύψει» και να πειράξει το σημείο, καθώς κάτι τέτοιο θα αύξανε τον κίνδυνο μόλυνσης, θα μπορούσε να βλάψει το σχέδιο και να προκαλέσει ουλές. Το δέρμα θα πρέπει να παραμένει καθαρό, ενυδατωμένο, να μην τρίβεται αλλά και να μη βυθίζεται σε νερό, κατά την περίοδο επούλωσης. Το φως του ήλιου θα πρέπει να αποφεύγεται αυστηρά, ενώ το αντηλιακό στην περιοχή θα πρέπει να εφαρμόζεται εφ’ όρου ζωής.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως η δερματοστιξία, πέρα από μόδα της εποχής, έχει βρει εφαρμογές σε διάφορα ιατρικά πεδία, μεταξύ των οποίων η Δερματολογία, η Οφθαλμολογία, η Πλαστική Χειρουργική, η Ακτινοθεραπεία και η Επεμβατική Ακτινολογία.

Δερματοστιξία (τατουάζ) και άσκηση πίεσης

Στην τέχνη της δερματοστιξίας το σώμα γίνεται μέσο με σκοπό να επικοινωνήσει το μήνυμά του. Η δυσκολία ανάγνωσής του οφείλεται στις επιφορτισμένες σημασίες που έχει λάβει το σώμα στη σύγχρονη κοινωνία, λειτουργώντας μέσα σε ένα προκαθορισμένο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Αυτό που είναι σίγουρο, πάντως, είναι ότι ένα διάστικτο σώμα δεν αποτελεί απλά ένα παθητικό αντικείμενο, αντίθετα ζωντανεύει και γίνεται ένα αφηγηματικό σώμα. Ο πόνος που προκαλείται εξαρτάται από κάποιους παράγοντες. Επειδή σχετίζεται με βελόνα, μπορεί η αίσθηση να είναι σαν πολλά τσιμπήματα μέλισσας. Πολλοί άνθρωποι περιγράφουν την αίσθηση σαν μια μυρμηγκιά ή σαν ελαφρύ γαργαλητό. Επίσης εξαρτάται από την αντοχή μας στον πόνο. Ο πόνος όμως δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανυπόφορος.

Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί η εφαρμογή τατουάζ ως άσκηση βίας πάνω στο άτομο όταν βεβαίως αυτό γίνεται με την συγκατάθεσή του, ο πόνος την ώρα της διάστιξης δεν προκαλείται με βίαιο τρόπο και ούτε με πρόθεση εξαναγκασμού από τον επαγγελματία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτελεστικές Πρακτικές Τέχνης, Κ.Ντάφλος, Ελληνικά Ακαδημαϊκά συγγράμματα και βοηθήματα, 2015.

Συλαίου Σ., Γκέλος Λ., Ζιώγας Γ. (2016). Διδακτική της Σύγχρονης Τέχνης ακολουθώντας τις διαδρομές του βλέμματος, 1ο Πανελλήνιο συνέδριο ΠΔΕ Νοτίου Αιγαίου 'Αναδεικνύοντας γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στη διδακτική και την τέχνη στο σύγχρονο σχολείο.

Μελετίου Γ., «Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΤΑΤΟΥΑΖ & Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, ΕΑΠ, διπλωματική εργασία, Πάτρα 2012.

Γ. Παπαδημητρακόπουλος, Με… πίρσινγκ και τατουάζ; Εκδόσεις Φωτοδότες

Κ C.P. Jones, Tattooing and Branding in Graeco-Roman Antiquity, JRS 77 (1987).

Tiggemann, M., Golder, F. (2006). Tattooing: An expression of uniqueness in the appearance domain.

Art Against Despair, The School of Life, 2022

Neutral από την Grace Neutral, https://www.intattooveritas.com/el-grace-neutral

Σχετικά Άρθρα

• "Serendipity in Art: How Chance and Accident Can Lead to Beautiful Discoveries" by Artsy: https://www.artsy.net/article/artsy-editorial- serendipity-art-chance-accident-lead-beautiful-discoveries

• "The Power of Serendipity in Art and Life" by Huffington Post: https://www.huffpost.com/entry/the-power-of-serendipity-in-art-and- life_b_58b156d3e4b0658fc20f9a4e

• "The Art of Serendipity: How to Use Chance Encounters to Create Something Amazing" by Creative Boom: https://www.creativeboom.com/tips/the-art- of-serendipity-how-to-use-chance-encounters-to-create-something- amazing/

• "Serendipity in Art: How Chance Encounters and Happy Accidents Lead to Creative Breakthroughs" by Widewalls: https://www.widewalls.ch/magazine/serendipity-in-art

• http://periergaa.blogspot.gr/2015/02/blog-post_619.html