Στην ιστορία της τέχνης υπάρχουν ελάχιστα καταγεγραμμένα παραδείγματα γυναικών ζωγράφων που κατάφεραν να «σπάσουν» τον Κανόνα, δηλαδή τον «κατάλογο των «μεγάλων» ανδρών ή «ιδιοφυιών» που σημάδεψαν αυτό το χώρο»*. Για πολλούς αιώνες, η γυναίκα ήταν αποκλεισμένη από το χώρο της δημιουργίας, ενώ περιοριζόταν στο ρόλο του μοντέλου, της Μούσας, ενίοτε της συντρόφου του άντρα καλλιτέχνη.
Ωστόσο, υπάρχουν γυναίκες που έσπασαν αυτό τον Κανόνα και στάθηκαν αυτόνομα ως καλλιτέχνιδες, αντιμετωπίζοντας παράλληλα όλα τα εμπόδια που επέβαλαν οι πατριαρχικές δομές της κοινωνίας. Μία από αυτές της γυναίκες, είναι η Ιταλίδα ζωγράφος της Αναγέννησης, Artemisia Gentileschi.
Δανάη
Η Artemisia Gentileschi γεννήθηκε στη Ρώμη το 1593. Υπήρξε η πρώτη γυναίκα καλλιτέχνης που φοίτησε στην Ακαδημία της Φλωρεντίας, αφού πρώτα μαθήτευσε κοντά στον πατέρα της, τον ζωγράφο Orazio Gentileschi.
Σύμφωνα με ιστορικούς τέχνης, ο Orazio ήταν αρκετά προοδευτικός για τα δεδομένα της εποχής και έδινε μεγάλη ελευθερία κινήσεων στην κόρη του, αφήνοντάς την να εξελιχθεί χωρίς να την πατρονάρει. Η ίδια κατάφερε πολύ νέα να γίνει γνωστή, το ταλέντο της αναγνωρίστηκε, ωστόσο μετά το θάνατό της ξαφνικά ξεχάστηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε χαρακτηριστικοί πίνακές της να αποδίδονται εσφαλμένα στον πατέρα της ή στον Caravaggio (ο οποίος είχε δουλέψει μαζί με τους Gentileschi και είχε επηρεαστεί από το στυλ τους). Μάλιστα, ιστορικοί της τέχνης για πολλά χρόνια απέδιδαν τον διάσημο πίνακά της «Η Σουζάνα και οι Γηραιοί» (στον οποίο θα αναφερθώ εκτενέστερα στη συνέχεια) στον Orazio Gentileschi, θεωρώντας ότι τον ζωγράφισε ο ίδιος και για κάποιο άγνωστο λόγο – πολύ λογική υπόθεση! – υπέγραψε με το όνομα της κόρης του...
Η Σουζάνα και οι Γηραιοί
Η τεχνοτροπία της Artemisia είναι χαρακτηριστική του Quattrocento, ενώ οι θεματικές της αντικατοπτρίζουν τις θεματικές της περιόδου. Ωστόσο, υπάρχει ένα χαρακτηριστικό που τη διαφοροποιεί: η Artemisia προτιμά να ζωγραφίζει γυναίκες, και μάλιστα όχι αδύναμες, αισθησιακές και θηλυκές (όπως συνήθως βλέπουμε στους άντρες ζωγράφους του Quattrocento).
Οι γυναίκες της Artemisia είναι δυναμικές, σκληρές, θαρραλέες, αποφασιστικές, συχνά σκοτώνουν κάποιο άντρα, παλεύουν με κάποια αντρική μορφή ή αντιστέκονται στην αντρική κυριαρχία. Οι αντρικές μορφές στους πίνακες της Artemisia, ακόμα κι αν πρακτικά είναι παρούσες, ουσιαστικά απουσιάζουν. Είναι αποτυπωμένες περιφρονητικά ή προξενούν αρνητικά συναισθήματα. Αυτή η αποστροφή της Artemisia προς τις αντρικές μορφές δεν είναι τυχαία. Η ίδια σε πολύ νεαρή ηλικία βίωσε κάτι τραγικό, που τη σημάδεψε και σε μεγάλο βαθμό καθόρισε το έργο της.
Σε ηλικία 17 ετών, η Artemisia Gentileschi βιάστηκε από τον ζωγράφο Agostino Tassi. Ο Tassi ήταν συνεργάτης του πατέρα της και κυκλοφορούσε συχνά μέσα στο σπίτι. Σύμφωνα με τα ημερολόγια του πατέρα της και με κείμενα μελετητών του Quattrocento, ο Tassi επιτέθηκε στην Artemisia μια μέρα που ο πατέρας της έλειπε από το σπίτι και η ίδια βρισκόταν στο εργαστήριο και έφτιαχνε το πορτρέτο του παιδιού μιας οικογενειακής φίλης. Μετά το βιασμό, η Artemisia απείλησε να τον σκοτώσει κι εκείνος της πρότεινε να την παντρευτεί, αν και ήταν ήδη παντρεμένος.
Ο Orazio και η Artemisia έσυραν τον Tassiστα δικαστήρια. Η δίκη κράτησε οχτώ μήνες και κατά τη διάρκειά της, η Artemisia στοχοποιήθηκε πολύ. Ο Tassi την κατηγόρησε ότι έλεγε ψέματα και ότι προσπαθούσε να καλύψει τις «εκτός γάμου» σεξουαλικές της σχέσεις με άλλους άντρες. Η ίδια υποβλήθηκε σε εξευτελιστικούς σωματικούς ελέγχους – για να αποδειχθεί αν ήταν παρθένα – αλλά και σε φριχτά βασανιστήρια, για να «ομολογήσει τα ψέματά της.
Σήμερα πια, γνωρίζουμε από μελέτες ιστορικών του Quattrocento ότι ο Tassi είχε βιάσει και την πρώτη του γυναίκα και στη συνέχεια την παντρεύτηκε για λόγους «ηθικής». Κατά τη διάρκεια της δίκης, ο βιαστής στοχοποίησε ακόμα και τον πατέρα της Artemisia, λέγοντας ότι ο ίδιος την οδηγούσε στην πορνεία, ενώ ένας μάρτυρας που δούλευε ως βοηθός για τα χρώματα στο εργαστήριο των Gentileschi κατηγόρησε τον πατέρα ότι άφηνε την κόρη του να ποζάρει γυμνή, αλλά και την Artemisia που ήταν «υπερβολικά όμορφη και τους έβαζε ιδέες».
Η Σουζάνα και οι Γηραιοί (παραλλαγή)
Η δίκη διήρκεσε πολλούς μήνες και, τελικά, ο Tassi οδηγήθηκε στη φυλακή. Ωστόσο, η κοπέλα είχε στιγματιστεί και ήταν αδύνατο να παραμείνει άλλο στη Ρώμη. Αναγκάστηκε να παντρευτεί κάποιον άγνωστο και έφυγε γρήγορα για τη Φλωρεντία. Eκεί, κατάφερε να μπει στην Ακαδημία, όπου το ταλέντο της αναγνωρίστηκε και απογειώθηκε. Για αρκετά χρόνια, η Artemisia αναλάμβανε δουλειές για λογαριασμό της αυλής των Μεδίκων. Μετά από κάποια χρόνια επέστρεψε στη Ρώμη μαζί με την κόρη της, αφού ο γάμος της δεν είχε κρατήσει και συνέχισε να ζωγραφίζει μέχρι το θάνατό της.
Ο βιασμός της, λοιπόν, υπήρξε κομβικό σημείο στη ζωή της. Έτσι, σε αρκετούς πίνακές της βλέπουμε αφενός αναπαραστάσεις από τη δίκη και τα βασανιστήρια που πέρασε, αφετέρου αναπαραστάσεις (βιβλικών, κυρίως) γυναικείων μορφών που σκοτώνουν κάποιο άντρα. Δύο χαρακτηριστικοί πίνακές της είναι «Η Σουζάνα και οι Γηραιοί» (Susanna e i vecchioni) και «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη» (Giuditta che decapita Oloferne).
Giaele e Sisara
Η «Σουζάνα και οι Γηραιοί» δεν είναι ουσιαστικά ένας μόνο πίνακας, αλλά μια μια σειρά από πίνακες που αναπαριστούν μια γυναίκα γυμνή να υποβάλλεται σε κάποιου είδους εξέταση από δυο ηλικιωμένους άντρες, που απ' ό,τι φαίνεται είναι δικαστές. Η συγκεκριμένη σειρά από πίνακες παραπέμπει στη δίκη της, στις εξευτελιστικές εξετάσεις και στα βασανιστήρια που υπέστη στα 17 της.
Αυτό που μας κάνει εντύπωση στους πίνακες είναι η εξαιρετική εκφραστικότητα της αναπαριστώμενης γυναίκας. Η γυναικεία φιγούρα ότι υποφέρει και ότι προσπαθεί να ξεφύγει από τα χέρια των εξεταστών. Εξίσου εκφραστικές είναι οι ανδρικές φιγούρες: αυστηρές, εκδικητικές, σαδιστικές, μια πιστή αναπαράσταση των δικαστών ως «θεματοφύλακες της ηθικής» (sic), δηλαδή ως στυλοβάτες της πατριαρχίας.
Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη
Ο πίνακας «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη» είναι μια εικαστική εκδίκηση της Artemisia απέναντι στον βιαστή της. Οι δύο γυναικείες φιγούρες δεν μοιάζουν με τις εξαϋλωμένες λεπτεπίλεπτες μορφές ούτε με τις αισθησιακές φιγούρες από τους γνωστότερους πίνακες των mainstreamανδρών ζωγράφων της εποχής. Στα μάτια τους μπορούμε να δούμε το μίσος και την αποστροφή για τον Ολοφέρνη (τον βιαστή Tassi), ενώ στα χείλη τους σχηματίζεται ένα μειδίαμα ικανοποίησης από την πράξη τους. Πρόκειται για ένα έργο που γεννά δυνατά συναισθήματα και εντυπωσιάζει με το ρεαλισμό, την κίνηση και την εκφραστικότητά του.
Σήμερα, οι πίνακες της Artemisia Gentileschi είναι ελάχιστα γνωστοί εκτός των στενών ορίων των ιστορικών τέχνης. Ίσως γιατί μετά από τόσους αιώνες, υπάρχει ακόμα η πεποίθηση ότι οι γυναίκες στην Αναγέννηση δεν ήταν παρά μούσες, μοντέλα και σύντροφοι. Ίσως.
*Ο ορισμός του Κανόνα είναι από το βιβλίο της Cynthia Freeland "Μα είναι αυτό τέχνη;", εκδ. Πλέθρον.
*Πληροφορίες για την δίκη του Tassi εδώ.
*Πληροφορίες για την δίκη του Tassi εδώ.
Χριστίνα Τέντε
Πηγή: microvia.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου