ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ: Η ΒΑΒΥΛΩΝΙΑΚΗ ΣΥΓΧΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

Και δεν μένει παρά μονάχα η σκόνη τους.

Με το μότο που προηγείται, ο ανατροπέας Μπρεχτ μάς προσγειώνει στην πικρή αλήθεια και μας απαλλάσσει από την αυταπάτη της αιώνιας ζωής, όπου όλοι με το σώμα μας θα αναστηθούμε. Μια χούφτα σκόνη είναι ο Καίσαρ, φιλοσοφούσε και ο Σαίξπηρ. Όμως, όση αλήθεια κι αν κρύβει ο στίχος και του ενός και του άλλου, άλλη τόση αλήθεια είναι το έργο τους, που αυτό δεν κινδυνεύει από τη σκόνη του χρόνου. Ο Μπρεχτ, λοιπόν, είναι γνωστός στην Ελλάδα από τις πολλές και σημαντικές θεατρικές παραστάσεις, με σημαντικούς θιάσους, και από τα τραγούδια του. Ωστόσο, το κατατοπιστικό, ενημερωτικό σημείωμα του μεταφραστή Γιώργου Κεντρωτή γοητεύει παλιό και νέο αναγνώστη. Επομένως, «των πραγμάτων ούτως εχόντων» (έλεγαν οι παλαιότεροι, λέει ο Κεντρωτής και εμείς επίσης), δεν χρειάζονται συστάσεις. Αλλά ευκαιρίας δοθείσης και επειδή η επανάληψη είναι η μήτηρ πάσης μαθήσεως, και επειδή πάντα θα υπάρχουν νεότεροι, φευ τα χρόνια περνούν, τα φύλλα πέφτουν αλλά η άνοιξη βγάζει άλλα, πάντα θα υπάρχουν νεότεροι που κάτι θα έχουν να διδαχτούν από τους παλαιότερους.

Ο Μπρεχτ είναι δικός μας άνθρωπος, όπως ο Λόρκα και ο Νερούντα, λέει ο μεταφραστής. Η τέχνη του Μπρεχτ που ουδέποτε «σνομπάρισε» την επικαιρότητα, συνιστά «επικαιρικό είδος ποίησης» γιατί είναι η ίδια η ζωή σε στίχους. Να είναι σωστή η αίσθησή μου ότι σε πολλά ποιήματά του αναγνώρισα τον δικό μας Κώστα Βάρναλη, που και αυτός από την επικαιρότητα άντλησε το δικό του έργο – ποίηση, θέατρο και τραγούδια;

Και ο ωραίος ελληνικός λόγος αγκιστρώνει αμέσως τον Έλληνα αναγνώστη που «συμμορφώνεται προς τας υποδείξεις» με όλα τα σημαινόμενα και τις πολιτικές προεκτάσεις και όλες τις γλωσσικές ποικιλίες και δυνατότητες που η ελληνική γλώσσα διαθέτει. Και αν ο Νίκος Γκάτσος ελληνοποίησε τον Λόρκα, ο Κεντρωτής ελληνοποίησε τον Μπρεχτ.

Από τα ποιήματα του τόμου, τα περισσότερα είναι γνωστά αλλά θα τα δούμε σε νέα μετάφραση και θα γνωρίσουμε και άγνωστα, πεντακόσια συνολικά, και εδώ ταιριάζει το «όσα και να ξέρει κανείς πάντα κάτι μένει να μάθει», κατά το «γηράσκω αεί διδασκόμενος». Αυτά τα πεντακόσια ποιήματα συνιστούν ένα «πυκνό ρεζουμέ» της ποίησης του Μπρεχτ, αλλά και προσωπική επιλογή του ανθολόγου. Και σε τόνο, ας πούμε, εξομολογητικό μάς λέει πως για να ασχοληθείς με κάποιον πρέπει να αγαπάς το έργο του (φυσικά το πρώτο κινούν είναι η αγάπη). Και εδώ αναφέρει τον Νίκο Παπαδόπουλο, ο οποίος είναι «ο –των αναλογιών τηρουμένων μεν, αλλά από πάσης απόψεως– Έλληνας Μπρεχτ». Στη μνήμη αυτού του «ρέμπελου φίλου» αφιερώνονται τα μεταφράσματα, τα οποία «είχε διαβάσει» και «κατά το συνήθειό του» («ο απαίσιος») «τα είχε "πειράξει" αλλάζοντας μια λέξη, προτείνοντας μιαν άλλη ρίμα, ή στίζοντας διαφορετικά έναν στίχο». Και ενώ ο ίδιος ήταν μη συστηματικός, παρότρυνε τον σημερινό μεταφραστή να ασχοληθεί «συστηματικά». Ακολουθεί ποίημα πληροφορητικότατο, εμπνευσμένο από τον μη συστηματικό Παπαδόπουλο, πρόσκληση προς τον συνάδελφο Μπρεχτ, με ένα «Άρα [...] έλα (στο καμαράκι όπου είμαι εργένης) με κόκα κόλα λίτρο και μια κιθάρα» και την «κόκα κόλα» γραμμένη με τον γνωστό της λογότυπο.

Στη συνέχεια ενημερωνόμαστε για τις εκδόσεις που χρησιμοποιήθηκαν, ότι τηρήθηκε η σειρά σε συλλογές και ενότητες, ότι δηλώνεται ο γερμανικός τίτλος του ποιήματος κάτω από κάθε μετάφρασμα για τον απαιτητικό αναγνώστη, ότι μερικά ποιήματα έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο, τριάντα ένα ερωτικά σονέτα έχουν εκδοθεί ξεχωριστά, σε δίγλωσση έκδοση, τα οποία όμως δημοσιεύονται εδώ στην τελική μορφή τους. Ακόμα, ότι τα ποιήματα άκουσαν πολλοί επώνυμοι που κατέθεσαν τη σεβαστή αλλά όχι υποχρεωτική άποψή τους και, τέλος, εκφράζει ευχαριστίες στον εκδότη του Κ. Δαρδανό για τη μακρόχρονη φιλία τους και για την έκδοση αυτή, 58 χρόνια μετά τον θάνατο του Μπρεχτ.

Συμπέρασμα. Το ογκώδες βιβλίο με τα μεταφράσματα είναι πολύτιμο απόκτημα και, όσο κι αν φανεί αστείο, αξίζει να το κρατήσει κανείς στα χέρια του για να νιώσει μέσα από το υλικό του βάρος το πνευματικό ανάλογο. Δεν θα ήταν παράταιρο να πω πως και το προλογικό σημείωμα με την άνεση του λόγου, του ύφους, του χιούμορ, του ωραία παίζειν άμα και σπουδάζειν, με τη γλώσσα και τον χρόνο του «είμαι» και του «ήταν», τη σαφήνεια, κυρίως, συνθέτει το πιο γοητευτικό προανάκρουσμα της παράστασης, πριν σηκωθεί η αυλαία για να απολαύσουμε τον Έλληνα Μπρεχτ. Και ο ωραίος ελληνικός λόγος αγκιστρώνει αμέσως τον Έλληνα αναγνώστη που «συμμορφώνεται προς τας υποδείξεις» με όλα τα σημαινόμενα και τις πολιτικές προεκτάσεις και όλες τις γλωσσικές ποικιλίες και δυνατότητες που η ελληνική γλώσσα διαθέτει. Και αν ο Νίκος Γκάτσος ελληνοποίησε τον Λόρκα, ο Κεντρωτής ελληνοποίησε τον Μπρεχτ. Ο αναγνώστης θα έχει πολλές ευκαιρίες να διαπιστώσει πως ο μεταφραστής «συμμόρφωσε» σε ελληνικούς ρυθμούς, φράσεις και διακείμενο τον Γερμανό αμφισβητία και ανατροπέα ποιητή άλλοτε με μια φράση, άλλοτε με το βήμα και τον ρυθμό, άλλοτε με μια λέξη, μια ιδέα, αναδεικνύοντας την κοινοκτημοσύνη της ποίησης, ανανεώνοντας στα ελληνικά τον ποιητή που στέλνει «στα κομμάτια» τα μεγαλεία για να καταλήξει στον αποτρεπτικό στίχο: «ο φθόνος σας ε κ ε ί να μη σας κατευθύνει». Που η αραίωση των λέξεων και τυχαία δεν είναι και εύστοχα σημαίνει αισθητικά, πολιτικά, τραγουδιστικά τον:

σύντροφο, που έπεσε στα χέρια/ των Χιτλερικών... Τον είδανε στη φυλακή. Και θάρρος είχε και γενναιότητα/ μα και
Κ α τ ά μ α υ ρ α μ α λ λ ι ά / κ ο ρ ά κ ο υ χ ρ ώ μ α.

Που δεν μας αφήνει ασυγκίνητους το αποκαθηλωτικό, ψυχρό, ρεαλιστικό παρα-ομηρικό φθάσιμο στην Ιθάκη:

Να τη η σκεπή. Η έγνοια μού 'φυγε, μην και δεν τη δω.
Καπνός στο σπίτι αναθρώσκων: εν τάξει, κατοικείται.
Οι σύντροφοι στο πλοίο επέμεναν πως τώρα εδώ
μονάχα το φεγγάρι θα 'τανε ίδιο – και μήτε!

Που θα ανατριχιάσει τους πιστούς η θέα:

Και κάλλος έχουν τα λιβάδια αμύριστο .../ τα πράγματα έτσι ειν' πάντα στον Αγύριστο... Αχ/ όποιος ξέρει/ τι είναι ο έναστρος θόλος του ουρανού/ ας βγάλει τουλάχιστον τον σκασμό (ο σοφός Πρωταγόρας είχε το θάρρος να πει πως είναι μικρός και ο χρόνος του λίγος για να ξέρει).

Που ρίχνει στα σκουπίδια ό,τι είναι άχρηστο γιατί:

Η βαβυλωνιακή σύγχυση των λέξεων.../ είναι η γλώσσα αυτών που παρακμάζουν./ Τ' ότι δεν την καταλαβαίνουμε πια/ οφείλεται στ' ότι/ σε τίποτα πια η κατανόησή της δεν μας χρησιμεύει. Να γνώριζε, άραγε, ο Μπρεχτ τη Βαβυλωνία του Δ. Βυζάντιου;

Να συγχαρούμε, λοιπόν, και τον μεταφραστή και τον Gutenberg για την ωραία πρωτοβουλία.

κείμενο: Ανθούλα Δανιήλ

Η βαβυλωνιακή σύγχυση των λέξεων
Και άλλα 499 ποιήματα
Μπέρτολτ Μπρεχτ
μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
682 σελ.
Τιμή € 29,00