Αντώνης Παππάς - Τεκμηρίωση Διπλωματικής - Ιούνιος 2017

Ταξιδεύοντας με το Cyrenia 

(Αφιέρωμα στην ποίηση του Νίκου Καββαδία)

Μια εικαστική αφήγηση για τον Νίκο Καββαδία

Έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως ποιητής του ταξιδιού και της φυγής, της θάλασσας και των περιπλανήσεων, του κοσμοπολιτισμού και του εξωτισμού, κάνοντας αναφορά για άνθρωπο ιδιόρρυθμο σε σημείο μάλιστα που αρκετοί τον κατέταξαν ελαφρά τη καρδία στους “καταραμένους ποιητές”, κρίνοντας ίσως από τις επιρροές του από τον Μπωντλαίρ.

Αν και θεματικά δεν μπορούμε να κρίνουμε τους χαρακτηρισμούς αυτούς εσφαλμένους, λειτουργούν όμως περιοριστικά στο έργο του Νίκου Καββαδία, ενώ όσον αφορά τα υπόλοιπα δεν θα μπορούσαν να αποτελούν τίποτα άλλο παρά επιπόλαια συμπεράσματα προερχόμενα από ελλιπή στοιχεία της προσωπικής του ζωής.

Το σίγουρο όμως είναι πως η ποίηση του “Μαραμπού” για τους γνωστούς ή “Κόλια” για τους φίλους, εξακολουθεί ακόμα και μέχρι σήμερα να ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία, η οποία παρακίνησε και παρακινεί κατα καιρούς ανθρώπους από πολλούς τομείς, με πάνω από όλους τους μουσικούς, να ασχοληθούν με το έργο του.

ΛΙ
“Πού γεννήθηκες;”
“Eδώ στα Σαμπάν. Δεν έχω βγει ποτέ στη στεριά, όπως και εκατό χιλιάδες που ζούμε στη θάλασσα.
Mας λένε Tάνκα. Δεν μπορούμε να μείνουμε έξω. Oύτε ο νόμος της πολιτείας μας σκεπάζει”

Έρευνα μέσα από το εικαστικό έργο (Ανάλυση, Εφαρμογή και Συμπεράσματα)

Η ζωηρή εικονοποιία του ποιητικού λόγου του Καββαδία, ο οποίος ισορροπεί ανάμεσα στο βίωμα και τη φαντασία, είναι αυτό που και κατα προσωπική άποψη προκαλεί την έλξη σε κάποιον να ακολουθήσει την πορεία του και να ασχοληθεί με το έργο του.

Έτσι και στην περίπτωση αυτή, χωρίς άλλα αίτια και με αφορμή αυτή την εικονοποιία, έγινε μια προσπάθεια να αποδοθεί στο χαρτί με εργαλείο το σχέδιο, το προσωπικό και όχι μόνο βίωμα, προερχόμενο από την γνωριμία με το έργο του Ν. Καββαδία.

Στην αρχή υπήρχε η δυσκολία και το δίλημμα αν θα έπρεπε να γίνει βαθύτερη ανάλυση του συμβολικού ποιητικού λόγου του Νίκου Καββαδία ή απλή απόδοση της τόσο έντονης εικονοποιίας των ποιημάτων του.

Η απάντηση όμως σε αυτό ήρθε αργότερα και κατά την διάρκεια εκπόνησης των συγκεκριμένων έργων.

Ο Καββαδίας κέρδισε την αγάπη και την εκτίμηση μεγάλου μέρους του αναγνωστικού κοινού από την πρώτη κιόλας εμφάνιση της συλλογής Μαραμπού το 1933 και εξακολουθεί να ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία, που πιθανότατα να οφείλεται στον εξωτισμό που αποπνέει ο λόγος του, είτε μέσα από ρεαλιστικές περιγραφές ανθρώπων και καταστάσεων, είτε μέσα από συμβολικές απεικονίσεις. Αυτή όμως η άποψη, αν και σωστή, δεν είναι αρκετή για να εξηγήσουμε πλήρως την έλξη του ποιητικού λόγου του Καββαδία. Αυτό που συγκινεί είναι κάτι βαθύτερο, κάτι που θα μπορούσε να πει κανείς ότι προέρχεται από τον τρόπο που ο ποιητής ενώνει αυτές τις άκρως αντιθετικές καταστάσεις.

Από τη μία έχουμε τις απλές εξιστορήσεις ταξιδιών, περιγραφές συμπεριφορών ανθρώπων σε λιμάνια και πράγματα που μοιάζουν να έχουν ρεαλιστικό και βιωματικό χαρακτήρα και από την άλλη την παρουσίαση του ταξιδιού μέσα από τη φαντασία, ως σύμβολο για κάτι το πρόσκαιρο, το εξαναγκαστικό, πολλές φορές με μικρές αλλά συνεχείς στάσεις, σαν το ταξίδι της ζωής με τον τελικό προορισμό να μην είναι τίποτα άλλο παρά ένα ακόμα ταξίδι. 

MAL DU DEPART

Θα μείνω πάντα ιδανικός κι ανάξιος εραστής

των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων,

και θα πεθάνω μία βραδιά, σαν όλες τις βραδιές,

χωρίς να σχίσω τη θολή γραμμή των οριζόντων.

Ακόμα η ομαλή αυτή μετάβαση από το ένα άκρο στο άλλο, έχει άμεση σχέση και με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Καββαδίας στον λόγο του. Οι δύο αντίθετες όψεις στο λεξιλόγιο του, του οικείου και του ανοίκειου, συνυπάρχουν μέσα στα ποιήματα του με τον ίδιο τρόπο όπως και οι αντίθετες καταστάσεις τις οποίες περιγράφει, με αποτέλεσμα όχι μόνο να αλληλοσυμπληρώνονται αλλά και να ολοκληρώνουν το έργο του.

Για τον λόγο αυτό, μία προσπάθεια να ερμηνευτούν άγνωστες λέξεις, τοπωνύμια και ονόματα ή αλλιώς να “γνωστοποιηθεί το άγνωστο” θα είχε καταστρεπτικές συνέπειες στην ποιητική του Καββαδία. Από την στιγμή μάλιστα που και ο ίδιος δεν διανοήθηκε ποτέ να προσφέρει ένα γλωσσάρι στον μέσο αναγνώστη του, φανερώνεται η θέληση του να συνδυάσει τα φαινομενικά ασυμβίβαστα και να διατηρήσει αυτή τη συνύπαρξη μεταξύ γνωστού και αγνώστου.

ΒΑΡΔΙΑ

...κι όταν ξυπνούσα, τους είχε καταπιεί όλους

η πάχνη του Yara–Yara. Πού είχε πάει κείνος ο αχός, το βουητό που

με κοίμιζε τόσες μέρες, που το βαριόμουνα και που τ’ αγαπούσα.

Έρημα καταστρώματα, γιομάτα σπασμένες καρέκλες, εφημερίδες

σ’ όλες τις γλώσσες, εβραίικα βιβλία, χτένες κι αδειανά φακελάκια...

...Kι έπειτα τα σάρωνε μονομιάς η μάνικα του νερού.»

Θεωρία, Σκέψεις και Πειραματισμοί

Έτσι λοιπόν μέσα από το βίωμα και τη φαντασία αλλά και τη σύνθεση στοιχείων φαινομενικά αντίθετων μεταξύ τους ο Καββαδίας καταφέρνει να μετατρέψει την ποίηση της φυγής, σε φυγή δια της ποίησης, μία ποίηση που δημιουργεί εικόνες και συναισθήματα διαφορετικά για τον κάθε αναγνώστη ο οποίος κάθε φορά τα ανασύρει στη επιφάνεια με βάση τα δικά του βιώματα και τις δικές του εμπειρίες.

Αυτό δεν άργησε να φανεί και κατά την διάρκεια της δημιουργίας αλλά και επικοινωνίας της προσπάθειας αυτής να δημιουργηθούν τα αντίστοιχα σχεδιαστικά έργα με ανθρώπους τόσο από τον κοινωνικό περίγυρο αλλά και έξω από αυτόν, που με τον δικό τους τρόπο έχουν έρθει κάποια στιγμή της ζωής τους σε επαφή με το έργο του Νίκου Καββαδία, είτε μέσα από τα ποιήματα του, είτε μέσα από την μελοποίηση αυτών.

Θα ήταν λοιπόν εγωιστικό κατά τη γνώμη μου να παραβλέψω αυτές τις πολλαπλές εικόνες και συναισθήματα και να αποτυπώσω μόνο το προσωπικό μου βίωμα και φαντασία μέσα στα έργα που δημιουργήθηκαν. Για το λόγο αυτό οι ιδέες και οι απόψεις που επηρέασαν την θεματολογία σε αρκετά από τα έργα, δεν είναι αυστηρά προσωπικές.

Το σύνολο των έργων είναι μια προσπάθεια να αποτυπωθεί στο χαρτί το γενικό αντίκτυπο που έχει η γοητεία της ποίησης του Νίκου Καββαδία σε ανθρώπους που πραγματικά λάτρεψαν την ποίηση του, μιας και σε όλες τις περιπτώσεις οι ιδέες και οι απόψεις αυτές ήρθαν αβίαστα και χωρίς προτροπή.

Έτσι το αποτέλεσμα είναι και αυτό μια σύνθεση διαφόρων στοιχείων και θεματολογίας, πολλές φορές αντίθετων μεταξύ τους αλλά πάντα μέσα σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο, κάτι που κατά τη γνώμη μου έρχεται σε συμφωνία και με το έργο του ίδιου του Καββαδία.

ΚΑΡΑΝΤΙ

Φωτιές ανάβουνε στην άμμο ιθαγενείς
κι αχός μας φτάνει καθώς παίζουν τα όργανά τους.
Της θάλασσας κατανικώντας τους θανάτους
στην ανεμόσκαλα σε θέλω να φανείς.

Εικαστικό Έργο (Μορφοπλαστικά Στοιχεία)

Ταξιδεύοντας λοιπόν με το “Κυρήνεια”, ένα από τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά καράβια θρυλικών διαστάσεων στη γραμμή της Αυστραλίας της δεκαετίας του 50’, μέσα στο οποίο ο Καββαδίας υπηρέτησε περισσότερο από κάθε άλλο καράβι, στην πολυετή ναυτική του πορεία, σαν ασυρματιστής Α’ και χωρίς περιορισμούς όσον αφορά τα σχέδια, αλλά πάντα με κεντρικό άξονα τη θεματολογία και το ύφος που εκπέμπει το έργο του ποιητή, έγιναν μια σειρά από 16 έργα σε χαρτί Schoeller με μολύβι (Β, 2Β, 4Β, 9Β) και σε μέγεθος 35χ50 εκ. με σκοπό την ανάρτηση και προβολή τους για τις απαιτήσεις της παρούσας πτυχιακής εργασίας.

Τα έργα που έχουν δημιουργηθεί είναι με μολύβι σε χαρτί σχεδιασμένα σε μεγάλο ποσοστό με τρόπο ρεαλιστικό. Κύριο στοιχείο των έργων είναι η γραμμή και το περίγραμμα το οποίο δίνει το σχήμα και τη φόρμα στις μορφές που αποτυπώνονται. Οι μορφές αυτές όπως αναφέρθηκε και παραπάνω περιλαμβάνουν άλλοτε ρεαλιστικές εικόνες (π.χ. μέρη από ταξίδια) και άλλοτε εικόνες και συνθέσεις βγαλμένες από τη φαντασία (π.χ. εικονογραφημένα τετράστιχα).

Ένα από τα πιο σημαντικά συνδετικά στοιχεία ανάμεσα στα έργα είναι το μολύβι που αποτελεί από μόνο του την ομαλή μετάβαση από το ένα άκρο στο άλλο, από το άσπρο στο μαύρο, το φως στη σκιά.

Ακόμα, όπως αναφέρεται και παρακάτω, το κάθε έργο συνοδεύεται από ένα κείμενο ή ποίημα το οποίο λειτουργεί ως εικονομήνυμα και στοιχειοθετήθηκε με τυπογραφικά στοιχεία σε παραδοσιακό τυπογραφείο για τον λόγο ότι και τα αντικείμενα και οι περιοχές που απεικονίζονται στα σχέδια χρονολογικά εντάσσονται στην δεκαετία του 50’, τότε που και ο ποιητής βρισκόταν στο ώριμο στάδιο της καριέρας του τόσο της επαγγελματικής (ασυρματιστής στο Κυρήνεια), αλλά και της συγγραφικής (δεύτερη ποιητική συλλογή - Πούσι). Με το τρόπο αυτό τα κείμενα και τα ποιήματα συνομιλούν με τον δικό τους τρόπο σαν αυτούσια έργα και αυτά με τα σχεδιαστικά έργα χωρίς να αποκλίνουν από το όλο κλίμα που δημιουργείται.

ΜΑΡΑΜΠΟΥ Ι

Μ᾿ απόψε, τώρα που έπεσεν η τροπική βραδιά,
και φεύγουν προς τα δυτικά των Μαραμπού τα σμήνη,
κάτι με σπρώχνει επίμονα να γράψω στο χαρτί,
εκείνο, που παντοτινή κρυφή πληγή μου εγίνη.

Συνοδευτικά Κείμενα / Ποιήματα

Ως “λεζάντες” αλλά και τίτλοι για τα έργα της έκθεσης χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω κείμενα και ποιήματα με σκοπό την απόδοση και ερμηνεία μέσα από την οπτικοποίηση τους (visual poetry). Η επιλογή των κειμένων έγινε έτσι ώστε μέσα από μια εικαστική αφήγηση για τον Καββαδία να καλυφθούν διάφοροι τομείς γύρω από το πρόσωπο και τη ζωή του ποιητή και να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη σύνθεση.

Οι τομείς αυτοί περιλαμβάνουν:

1. Το πορτρέτο του [ΜΑΡΑΜΠΟΥ Ι, ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ]
2. Τον χώρο εργασίας του όπως η θάλασσα, το καράβι, τα ταξίδια κ.τ.λ. [ΛΙ, ΒΑΡΔΙΑ]
3. Την εξειδίκευση του σαν ασυρματιστής (ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ)
4. Τους στίχους των ποιημάτων του [ΓΥΝΑΙΚΑ, ΠΙΚΡΙΑ, ΜΑΡΑΜΠΟΥ ΙΙ, ΜΑΡΑΜΠΟΥ ΙΙΙ, ΕΝΑ ΜΑΧΑΙΡΙ, MAL DU DEPART, ΚΑΡΑΝΤΙ, ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ, FEDERICO GARCIA LORCA, ΕΣΜΕΡΑΛΔΑ]

ΓΥΝΑΙΚΑ
Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία.
Παίξε στον άνεμο τη γλώσσα σου και πέρνα.
Αλλού σε λέγανε Γιουδήθ, εδώ Μαρία.
Το φίδι σκίζεται στο βράχο με τη σμέρνα.

 

ΛΙ
“Πού γεννήθηκες;”
“Eδώ στα Σαμπάν. Δεν έχω βγει ποτέ στη στεριά, όπως και εκατό χιλιάδες που ζούμε στη θάλασσα.
Mας λένε Tάνκα. Δεν μπορούμε να μείνουμε έξω. Oύτε ο νόμος της πολιτείας μας σκεπάζει”

ΠΙΚΡΙΑ

Γέρο, σου πρέπει μοναχά το σίδερο στα πόδια,
δύο μέτρα καραβόπανο, και αριστερά τιμόνι.
Μία μέδουσα σε αντίκρισε γαλάζια και σιμώνει
κι ένας βυθός που βόσκουνε σαλάχια και χταπόδια.

ΜΑΡΑΜΠΟΥ Ι

Μ᾿ απόψε, τώρα που έπεσεν η τροπική βραδιά,
και φεύγουν προς τα δυτικά των Μαραμπού τα σμήνη,
κάτι με σπρώχνει επίμονα να γράψω στο χαρτί,
εκείνο, που παντοτινή κρυφή πληγή μου εγίνη.

ΜΑΡΑΜΠΟΥ ΙΙ

Ένα μικρό της πέρασα σταυρόν απ᾿ το λαιμό
κι εκείνη ένα μου χάρισε μεγάλο πορτοφόλι
κι ήμουν ο πιο δυστυχισμένος άνθρωπος της γης,
όταν εφθάσαμε σ᾿ αυτήν που θα ῾φευγε, την πόλη.

ΜΑΡΑΜΠΟΥ ΙΙΙ

Το χέρι τρέμει... Ο πυρετός... Ξεχάστηκα πολύ,
ασάλευτο ένα Μαραμπού στην όχθη να κοιτάζω.
Κι έτσι καθώς επίμονα κι εκείνο με κοιτά,
νομίζω πως στη μοναξιά και στη βλακεία του μοιάζω ...

ΕΝΑ ΜΑΧΑΙΡΙ

Σκύψε και δες το, μι’ άγκυρα κι ένα οικόσημο έχει,

ειν ̓ αλαφρύ, για πιάσε το, δεν πάει ούτε ένα κουάρτο,

μα εγώ θα σε συμβούλευα κάτι άλλο ν ̓αγοράσεις»

-Πόσο έχει; -Μόνο φράγκα εφτά. Αφού το θέλεις παρ ̓ το.

MAL DU DEPART

Θα μείνω πάντα ιδανικός κι ανάξιος εραστής

των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων,

και θα πεθάνω μία βραδιά, σαν όλες τις βραδιές,

χωρίς να σχίσω τη θολή γραμμή των οριζόντων.

«...Mα πιο πολύ περηφανευόταν για

μια γοργόνα μπλε και κόκκινη...στα μαλακά του μπράτσου του...

Mε πολλή σοβαρότητα μου έλεγε πως... η γοργόνα, τα μεσάνυχτα, έφευγε,

πηδούσε στη θάλασσα κι έκανε έρωτα μέσα στο νερό.»

-Στρατής Tσίρκας

ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

«Mα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αητός απεκοιμήθη

και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια.

Kι έτσι του δόθηκε καιρός του Xάρου και σε πήρε.»

ΒΑΡΔΙΑ

...κι όταν ξυπνούσα, τους είχε καταπιεί όλους

η πάχνη του Yara–Yara. Πού είχε πάει κείνος ο αχός, το βουητό που

με κοίμιζε τόσες μέρες, που το βαριόμουνα και που τ’ αγαπούσα.

Έρημα καταστρώματα, γιομάτα σπασμένες καρέκλες, εφημερίδες

σ’ όλες τις γλώσσες, εβραίικα βιβλία, χτένες κι αδειανά φακελάκια...

...Kι έπειτα τα σάρωνε μονομιάς η μάνικα του νερού.»

ΚΑΡΑΝΤΙ

Φωτιές ανάβουνε στην άμμο ιθαγενείς
κι αχός μας φτάνει καθώς παίζουν τα όργανά τους.
Της θάλασσας κατανικώντας τους θανάτους
στην ανεμόσκαλα σε θέλω να φανείς.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Απάνω στο γιατάκι σου φίδι νωθρό κοιμάται
και φέρνει βόλτες ψάχνοντας τα ρούχα σου η μαϊμού.
Εκτός από τη μάνα σου κανείς δεν σε θυμάται
σε τούτο το τρομακτικό ταξίδι του χαμού.

ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ

(Όλο το ποίημα)

FEDERICO GARCIA LORCA

(Όλο το ποίημα)

ΕΣΜΕΡΑΛΔΑ

(Όλο το ποίημα)

Χρονοδιάγραμμα

Το χρονοδιάγραμμα της ανωτέρω διπλωματικής εργασίας ορίστηκε περίπου ως εξής:

1. Έρευνα μέσα από το εικαστικό έργο (Ανάλυση, Εφαρμογή και Συμπεράσματα): 7 εβδομάδες
2. Θεωρία, Σκέψεις και Πειραματισμοί: 7 εβδομάδες
3. Εικαστικό Έργο (Μορφοπλαστικά Στοιχεία)
   1. Προσχέδια (160+) και Σχέδια: 16 εβδομάδες
   2. Κείμενα και Ποιήματα: 1 εβδομάδα
4. Προβληματισμοί πάνω σε τεχνικά ζητήματα παρουσίασης και έκθεσης των έργων: 5 εβδομάδες

ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

«Mα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αητός απεκοιμήθη

και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια.

Kι έτσι του δόθηκε καιρός του Xάρου και σε πήρε.»

“...όπως και όλα τα έργα του Καββαδία, σε κάνουν να δημιουργείς εικόνες στο μυαλό σου και να συμμετέχεις στην ιστορία που διαδραματίζεται, μένοντας στο τέλος με ένα αίσθημα ικανοποίησης αλλά και νοσταλγίας για μια ιστορία στην οποία δεν υπήρξες πραγματικό μέρος της...”

-Άγνωστος

Βιβλιογραφία

• Καββαδίας, Ν. (1995). ΜΑΡΑΜΠΟΥ. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
• Καββαδίας, Ν. (2015). ΠΟΥΣΙ. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
• Καββαδίας, Ν. (1992). ΤΡΑΒΕΡΣΟ. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
• Καββαδίας, Ν. (2008). ΒΑΡΔΙΑ. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
• Τραΐου, Ε. (Επιμ. Αφιερ). (1999). Νίκος Καββαδίας [Αφιέρωμα]. Καθημερινή, 2-31.
• Αργυρίου, Α., Ιωάννου, Γ., Τσίρκας, Σ., Χριστιανόπουλος Ν., (1982). Επτά κείμενα για το Νίκο Καββαδία. Πολύτυπο.
• Κόρφης, Τ. (1978). Νίκος Καββαδίας ο «Μαραμπού». ΤΟΜΕΣ, 4-14.
• Arnheim, R. (2007). Οπτική Σκέψη. University Studio Press.
• Zeki, S. (2002). Εσωτερική Όραση: Μια εξερεύνηση της τέχνης και του εγκεφάλου. ΙΤΕ - Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
• Κόρδης, Γ. Δ. (2005). Λένε για μένα οι ναυτικοί... Εικαστική αναφορά στην ποίηση του Νίκου Καββαδία. Εκδόσεις Αρμός.
• Νικορέτζος, Δ. (2001). Νίκος Καββαδίας: Ο Τελευταίος αμαρτωλός. Εκδόσεις Εντός.
• Σακκάτος, Β. (2009). Ο ποιητής Νίκος Καββαδίας. Ο παράξενος ταξιδευτή και συναρπαστικός αφηγητής. Εκδόσεις Δρόμων.
• Καλοκύρης, Δ. (2004). Χρυσόσκονη στα γένια του Μαγγελάνου. Εισαγωγή στον Νίκο Καββαδία. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
• Κασόλας, Μ. (2004). Νίκος Καββαδίας: Γυναίκα, θάλασσα, ζωή. Αφηγήσεις στο μαγνητόφωνο. Εκδόσεις Καστανιώτη.
• Κασόλας, Μ. (2009). Νίκος Καββαδίας. Ο δαίμονας χόρευε μέσα του.. Εκδόσεις Καστανιώτη.