|  Η ανθρωπότητα έχοντας ζήσει τους θρησκευτικούς πολέμους, την ιερά εξέταση, τα συγχωροχάρτια και την δίωξη της ελεύθερης σκέψης στράφηκε στην πολιτική και στο «νέο» ρεύμα ιδεών που ξεκίνησε τον 17ο αιώνα και που αποκαλούμε νεωτερικότητα. Νόμισε πως οι πολιτικές ιδέες -σε αντίθεση με τις θρησκευτικές- είναι αθώες. [1] Η εμπειρία των τελευταίων αιώνων την διέψευσε.
Στην πραγματικότητα αυτό που υπήρξε ήταν η σταδιακή, μοιραία και τραγική μετατόπιση της βαρβαρότητας του ανθρώπου από το θρησκευτικό στο πολιτικό πεδίο.
Παρακάτω θα ασχοληθούμε με μερικά παραδείγματα. 1. Η Γερμανία υιοθέτησε τη θέση του Φίχτε ότι υπεράνω των άλλων είναι ο Γερμανικός λαός, και ξέχασε το αίτημα του Χάινριχ Χάινε: «ο λαός να ταυτιστεί με την ελευθερία» [2]. Τελικά «ο Fichte αποτέλεσε το πρόπλασμα του Hegel (1770-1831) στην ανάδειξη της Μεγάλης Ιδέας της συνένωσης των ανίσχυρων κρατιδίων υπό το σκήπτρο ενός ισχυρού Μεγάλου Κράτους με δικαιωματική χρήση του πολέμου και της κατάκτησης/προσάρτησης, όπου ο χαρισματικός μονάρχης θα επιδιώκει την εσωτερική ενότητα στη βάση της κοινής καταγωγής, θρησκείας και εθίμων». [3] (Σχόλιο Ιωάννας Μουτσοπούλου)
[Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Φίχτε ήθελε την μετεξέλιξη της ιδέας του σε ναζισμό, αλλά ενδεχομένως να διατύπωσε αυτές τις ιδέες από αντίδραση και κατά την κρίση του εξισορροπητικά στην δυσχέρεια της εποχής του, όταν η Γερμανία ήταν διαλυμένη. Όμως το κακό δεν είναι πάντοτε προσωποποιημένο όπως σε προσωπικότητες όπως ο Χίτλερ, αλλά σε πρώτη φάση είναι συνήθως διάχυτο και απρόσωπο και μέσα στον καθένα ως τάση προς ολοκληρωτισμό και οπισθοδρόμηση, που όμως δεν φαίνεται σαν τέτοια, γιατί στην αρχή είναι μικρής εμβέλειας και κατά τα φαινόμενα αποτελεί άμεση ανάγκη στον συγκεκριμένο χρόνο. Αυτό το σημείο απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, γιατί η διάκριση είναι τρομερά δύσκολη. Επίσης μπορεί μία άποψη να είναι ορθή μόνον για την εποχή της, αλλά να γίνει κατάχρησή της ή υπερβολική χρήση της στην πορεία. Γι’ αυτό η διατύπωση απόψεων απαιτεί τη μέγιστη προσοχή, γιατί ο άνθρωπος εύκολα ενσωματώνει αυτό που του είναι εύκολο και σύμφωνο με το θλιβερό ανθρωπολογικό υπόλειμμα που τον βασανίζει. Π.χ. η «ανωτερότητα του γερμανικού έθνους» (που έλεγε ο Φίχτε) ή όποιου άλλου έθνους είναι εξαιρετικά εύκολο να επηρεάσει τους λαούς, γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι μετατρέπουν τη μειονεξία τους σε συλλογική ανωτερότητα που είναι ευκολότερο να λειτουργήσει λόγω της δύναμης της μάζας. Αλλά πρέπει να κατανοούμε και το ότι παράλληλα με την άμεση ανάγκη είναι σχεδόν αδύνατον αμέσως μετά να συγκρατήσει κανείς την στρέβλωση, και γι’ αυτό χρειάζονται άλλοι τρόποι επίλυσης των προβλημάτων, ενάντιοι στη βαρβαρότητα μιας «ανωτερότητας» - ακόμη και στην περίπτωση που αυτή ήταν αληθινή. Το πρόβλημα δεν είναι ακριβώς ο τομέας όπου εκφράζεται η βαρβαρότητα, αλλά η ίδια η βαρβαρότητα καθαυτή που απορρέει από την τάση εξουσίας και χωριστικότητας και τον ομολογημένο ή ανομολόγητο φόβο θανάτου.]
2. Η δραματικότητα του αγώνα της Ιταλικής Απελευθέρωσης -παρά την ηρωική φυσιογνωμία του Ιωσήφ Γαριβάλδη (1807-1882)- μετατράπηκε σε Μεγάλη Ιδέα, σε mare nostrum, σε αυτοκρατορική διεκδίκηση, σε αντιδικία με μικρότερες δυνάμεις και με τις άλλες Μεγάλες Ιδέες στο πεδίο των Βαλκανίων και της Βόρειας Αφρικής.
Οι νέες πολιτικές οντότητες και οι νέες ιδεολογίες -μέσα από την ταχύτητα ανάδυσής τους στο πεδίο και στο μερίδιο της εξουσίας ή της ιστορίας ως πεδίο εξουσίας και βίας- αναδείχθηκαν ως πιο επικίνδυνες από τις παραδοσιακές. Εξ ου και σε ένα μεγάλο βαθμό αναδείχθηκε ο ρόλος των αναδυόμενων κυρίως χωρών της τρίτης χρονικά νεωτερικής συγκρότησης, των κρατών του Άξονα πρωταρχικά με την Ιταλία και την Γερμανία και επίσης με την Ιαπωνία. Η Ιαπωνία εκβιάστηκε στον εκσυγχρονισμό της μέσα από τις εμφύλιες διενέξεις, το αποικιακό εμπόριο και από την παρέμβαση των ΗΠΑ με την πολιτική των Κανονιοφόρων. Υπό μια άποψη η Ιαπωνία -παρά την παλαιά της εθνική ανεξαρτησία- είναι ένα νέο κράτος έθνος που ξεκινάει και αυτή μια νέα πορεία περίπου το 1870 παράλληλα με τη Γερμανία. Εδώ βλέπουμε τις παρενέργειες ή τις συνέπειες της νεωτερικότητας -στην μία της πλευρά- σε σχέση με την άλλη της πλευρά που είναι η πλευρά του «μεγάλου μετασχηματισμού» όπως τον περιγράφει ο Κ. Πολάνυ [4]. Το παράδοξο είναι ότι αυτός ο μετασχηματισμός γίνεται με την αγαθοεργία του «Αόρατου Χεριού» του Άνταμ Σμιθ ερήμην βέβαια των «ηθικών συναισθημάτων» του ίδιου και ερήμην επίσης των δικαιωμάτων και της αναγνώρισης της οντότητας σε όλα τα όντα του φιλελληνιστή φιλελεύθερου νομοδιδάσκαλου και φιλόσοφου Τζέρεμυ Μπένθαμ. (Σχόλιο της Ιωάννας Μουτσοπούλου)
[Εδώ βλέπουμε ότι, ίσως εν γνώσει ορισμένων αλλά εν αγνοία των υπολοίπων, γίνεται ένα βήμα χρήσης των ιδεών του Άνταμ Σμιθ, αλλά επιλεκτικά και όχι όλων των ιδεών του. [5] Παραβλέπονται τα «ηθικά συναισθήματα» του Σμιθ και από τον επίσης φιλελεύθερο Τζέρεμυ Μπένθαμ η αναγνώριση οντότητας όλων των όντων. Έτσι έγινε η παραποίηση του φιλελευθερισμού ως ελευθερίας όλων, μετατρεπόμενης σε ελευθερία των λίγων μέσω της τελικής μορφής του νεοφιλελευθερισμού. Οι πολλοί δεν απασχολήθηκαν καν για το νόημα του κέρδους, του τρόπου ζωής και της σοβαρότητας των υπολοίπων ιδεών που πλαισίωναν την ελευθερία που ευαγγελιζόντουσαν οι μεγάλοι φιλελεύθεροι στοχαστές. Έγινε από την αρχή στρέβλωση και το κακό εισέδυσε υποσκάπτοντας τα θεμέλια των μεγάλων ιδεών, περιορίζοντάς τις αφανώς και στην πράξη στην οικονομία, πράγμα που έγινε εμφανές τα τελευταία χρόνια. Το κακό δεν έγκειται μόνον στην εν γνώσει επιλογή των λίγων, αλλά και στην άγνοια λόγω αδράνειας και αποδοχής του συμφέροντος από τους πολλούς, χωρίς σκέψη και στοχασμό ούτε για το νόημα του συμφέροντος ούτε για τα αποτελέσματά του, πράγμα που βασίστηκε τελικά στο προβληματικό ανθρωπολογικό υπόλειμμα που τείνει σε άνεση, κτητικότητα, εξουσία και υπεροχή. Κανείς δεν διατίθεται να κάνει στον εαυτό του το ερώτημα: τι θα γίνει αν όλοι σκεφθούν και πράξουν το ίδιο; Φαίνεται πολύ μακρινό και χωρίς κυρώσεις, μια και όλοι κάνουν το ίδιο και μια και τα αποτελέσματα θα φανούν στο μέλλον, όταν αυτός δεν θα ζει. Τα αποτελέσματα δεν είναι πάντοτε άμεσα στο πεδίο του φαίνεσθαι, όμως είναι άμεσα στο πεδίο της συνείδησης που καθορίζει και το γίγνεσθαι προς το μέλλον.]
3. Εστιάσαμε ιδιαίτερα στο πεδίο του Πρωσικού μιλιταρισμού και σοβινισμού -που διαμεσολαβήθηκε από τον Γερμανισμό- καθώς από μέρους του λειτούργησε μια προσπάθεια ενσωμάτωσης μέτρου στο κακό ή μιας ιδιαίτερης «ευφυΐας επιβολής». Αυτή η «ευφυΐα επιβολής» τύφλωσε -λειτουργώντας επίσης ως αφέλεια- την συνείδηση πολλών ως προς τις συνέπειες της αφετηρίας της θεμελίωσης της Μπελ επόκ.
Μην ξεχνάμε πόσοι είναι αυτοί που τυφλώθηκαν -μέσα στην ίδια την Γαλλία- σε σχέση με την συνδρομή του Γερμανικού στρατού στην καταστολή της Κομμούνας του Παρισιού του 1871. Μεταξύ αυτών που τυφλώθηκαν μπροστά στην σημασία των γεγονότων ήταν και λογοτέχνες όπως η Γεωργία Σάνδη. Όπως γνωρίζουμε, η Πρωσία στήριζε τους χειρισμούς του Θιέρσου, του νεοεκλεγέντα επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας της ηττημένης από τα Γερμανικά στρατεύματα και υπό το καθεστώς κατοχής της Γαλλικής Δημοκρατίας- και το αιματοκύλισμα και την συκοφάντηση της κοινωνικής επανάστασης του Παρισιού και των αστικών κέντρων της Γαλλίας. [6] (Σχόλιο Ιωάννας Μουτσοπούλου)
[Βλέπουμε ότι οι Γάλλοι προτίμησαν τη βοήθεια του γερμανικού ολοκληρωτισμού (δηλαδή από τον εχθρό τους!), για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο να χάσει η ελίτ της εποχής μέρος της εξουσίας της, παρόλο που αυτή είχε εμπλέξει την Γαλλία στον πόλεμο με την Γερμανία και η Γερμανία ήταν αυτή που την είχε ταπεινώσει. Κάτι παρόμοιο έβλεπε κανείς και με τον βασιλιά Κάρολο της Αγγλίας επί Κρόμγουελ, όταν ο βασιλιάς, που ήταν σε σύγκρουση με το Κοινοβούλιο για την αναγνώριση ελευθεριών, ζήτησε βοήθεια από τους καθολικούς Ιρλανδούς, όντας και ο ίδιος φανατικός καθολικός, για να επιβάλει την άποψή του στη χώρα του που δεν ήταν καθολική, όντας σε όλα ανυποχώρητος. Γι’ αυτό θεωρήθηκε προδότης και οδηγήθηκε στη λαιμητόμο. Ο Κρόμγουελ έφερε την ανεξιθρησκεία, ενώ ο βασιλιάς θα οδηγούσε σε θρησκευτικό φανατισμό. Το κακό δεν έγκειτο τότε στο πολίτευμα, αλλά στις συγκεκριμένες επιλογές που θα οδηγούσαν στον φανατισμό. Ομοίως η Γερμανία του φιλομοναρχικού και υπερσυντηρητικού Βίσμαρκ υποστήριξε την πάταξη της κοινωνικής εξέγερσης στη Γαλλία, όντας ολοκληρωτική στην αντίληψή της και προτιμώντας να πλαισιώνεται από αυταρχικά καθεστώτα και όχι από ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης.]
4. Η συνύπαρξη που επιχειρήθηκε στο μοντέλο των Μεγάλων Δυνάμεων με την γενίκευση της αποικιακής επέκτασης διέθετε δύο πόλους:
1.την παγκόσμια επέκταση της Αγγλικής αποικιοκρατίας και κυριαρχίας και 2.την Γερμανική ρύθμιση που επέβαλε το Α΄Ράιχ μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα ενός αυταρχικού συστήματος χωρίς κοινωνικό θεμελιακό ανθρωπισμό και χωρίς την εξελικτική θεώρηση της πολιτικής.
5. Ο πολιτικός ματεριαλισμός και μηχανικισμός της εξουσίας αναδείχθηκε ως αυτοσκοπός και ως αυτόνομος μηχανισμός ενσωματώνοντας τις κοινωνικές ρυθμίσεις. Σε αυτό το καθεστώς, ενώ έγιναν οι πρώτες ρυθμίσεις κοινωνικού κράτους, αυτές στόχευαν στο να αποφευχθεί τελικά η σοσιαλιστική σύγκρουση. Επίσης έχουμε τις πρώτες διαιτητικές ρυθμίσεις που επικαιροποίησαν τις πολιτικές της Ιερής Συμμαχίας με στόχο την αποικιακή επέκταση σε όλη την Υδρόγειο και δω μπορούμε να θυμηθούμε και τους κοινούς αποικιακούς πολέμους στην Κίνα και την Βενεζουέλα.
(Σχόλιο Ιωάννας Μουτσοπούλου)
[Εδώ έχουμε στρεβλό κίνητρο από την αρχή της δημιουργίας του κοινωνικού κράτους, που θεμελιώθηκε για να αποφευχθεί η λαϊκή εξέγερση, πράγμα που σήμαινε ότι όταν θα μπορούσε η ελίτ να κυβερνά χωρίς κοινωνικό κράτος, τότε δεν θα υπήρχε λόγος διατήρησης της κοινωνικής πρόνοιας, όπως γίνεται σήμερα με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού. Η σαθρότητα υπάρχει πρώτα από όλα στα κίνητρα και μετά στις πράξεις. Το επόμενο σημείο κακού ήταν ο εφησυχασμός των ανθρώπων στην υλική ασφάλεια και στην υλιστική κατεύθυνση της ζωής τους, που διαμορφώθηκε με την πάροδο του χρόνου σε καταναλωτισμό και οικονομική επέκταση μέσω κερδοσκοπίας. [7] Ο Βίσμαρκ, που πέτυχε την καθιέρωση του αυταρχισμού μαζί με το κοινωνικό κράτος στη Γερμανία, θεωρείται αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, υπό την έννοια ότι ούτε ο ίδιος είναι εύκολο να κριθεί ηθικά ούτε το έργο του ηθικά και πρακτικά. Ωστόσο ο αυταρχισμός μαζί με την πρόνοια (που αυτός συνδύασε) όντως οδηγεί σε αδράνεια την κοινωνία περιορίζοντάς την στην υλική μόνον ασφάλεια, αποφεύγει με αυτόν τον τρόπο την ελευθερία και την εξελικτικότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι, αρνείται την ελευθερία και την πρόνοια ως ενδιάθετες καταστάσεις, ενώ ενσωματώνει την πρόνοια ως οργάνωση και τάξη αφαιρώντας της κάθε ψυχισμό συμπάθειας μεταξύ των ανθρώπων. Αν μάλιστα συνδυάσουμε όλα αυτά με τους σκληρούς θρησκευτικούς διωγμούς που έκανε προσπαθώντας να εκδιώξει τη θρησκεία και ίσως την θρησκευτικότητα, πράγμα που καταδίκασε ακόμη και ο υλιστής Μαρξ, κατανοούμε για τι βαθμό αυταρχισμού μιλάμε. Στην πραγματικότητα ο νεοφιλελευθερισμός από απληστία προσπάθησε στην εποχή μας να καταστρέψει ό,τι επιχείρησε πριν από ενάμισυ αιώνα περίπου ο Βίσμαρκ για σταθεροποίηση, δηλαδή το κράτος πρόνοιας που αποτελούσε εγγυητή της τάξης, αυξάνοντας έτσι την διακινδύνευση της εξουσίας. Ωστόσο στο μεταξύ διάστημα δόθηκε χρόνος και μία θεμελιώδης ασφάλεια στους ανθρώπους που έτσι δοκίμασαν το βάθος της συναίνεσής τους στις μεγάλες ιδέες και την πνευματική τους εγρήγορση. Η μεγάλη ανάγκη υπήρξε πάντοτε κακός ηθικός σύμβουλος, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι η σκέψη και μόνον για το καλό αρκούσε για να χαρακτηρίσει κάποιον καλό, ενώ αυτή εκφραζόταν μόνον λόγω ανάγκης. Από το άλλο όμως μέρος οι άνθρωποι απέτυχαν να διακρίνουν κάθε ευημερία ως ευκαιρία για ανεξαρτησία από τις συνθήκες και για πραγματική βελτίωση της καθημερινής συνείδησης. Έτσι ξαναγυρνάνε στους αυταρχισμούς και την ανάγκη, αλλά με περισσότερα μέσα καταστολής και καταστροφής λόγω της τεχνολογικής προόδου. Η Γαλλική Επανάσταση πρόβαλε το τρίπτυχο των τριών μεγάλων ιδεών: Ελευθερία, Αδελφοσύνη και Ισότητα. Μέσα σε αυτό το τρίπτυχο η καθεμιά τους είναι κατάλληλα τοποθετημένη και έτσι βρίσκει το νόημά της. Όμως έντεχνα αποκομμένες η μία από την άλλη καταλήγουν σε στρέβλωση και καταστροφή της κοινωνίας και του κόσμου γενικότερα. Έτσι είδαμε την υλική ανάγκη μαζί με την έλλειψη ελευθερίας, έπειτα την υλική βελτίωση μαζί με την έλλειψη ελευθερίας και στο τέλος την ελευθερία χωρίς μεγάλη ανάγκη που οδήγησε βαθμιαία πίσω στον αυταρχισμό και στην αύξηση πάλι της ανάγκης. Αυτό που όλα αυτά τα χρόνια έλειπε ήταν η αδελφοσύνη, η οποία θα εγγυάτο την ομαλή εξέλιξη της κατάστασης, την οποία όμως το λεγόμενο «κακό» απορρίπτει μετά βδελυγμίας, γιατί αποτελώντας το κίνητρο εξισορροπεί τον ψυχισμό. Το κακό λοιπόν έγκειτο στην μη λειτουργικότητα του μεγάλου αυτού τριπτύχου των ιδεών. Και κανένα ιδεολογικό στρατόπεδο δεν ήταν έτοιμο να τις αποδεχθεί ούτε καν η ίδια η Γαλλική Επανάσταση. Σε αυτή τη στρέβλωση συνηγόρησε τόσο το πρόσωπο όσο και η μάζα.] Η Γερμανική διαιτησία μετά τον Γαλλοπρωσικό Πόλεμο στο Παγκόσμιο Χάρτη μαζί με την επιθετική εκτροπή της πολιτικής του Κάιζερ αποτέλεσε την αφετηρία για μια αυταρχική και συντηρητική ταυτόχρονα στρατηγική. Η προπολεμική αποικιακή αναδιάρθρωση ξεκίνησε μέσα από την αποδόμηση του συστήματος ισορροπιών και μέσα από την μακροχρόνια περιθωριοποίηση των αποικιακών δυνάμεων όπως ήταν η Ισπανία, αλλά επίσης μέσα από την επεκτατική ανάδυση των ΗΠΑ. Στην επεκτατική ανάδυση των ΗΠΑ -από τους γνωστούς πολιτικούς- μόνον ο Αβραάμ Λίνκολν είχε αντιταχτεί. Συμπέρασμα - Το όραμα για μια «κοινωνία του λόγου και της ελευθερίας» μεταλλάχτηκε σε ένα νέο σύστημα ευφυΐας επιβολής που υποστηρίχθηκε από νέα μέσα επιβολής όπως είναι η «αξιοποίηση» του κράτους πρόνοιας, η επέκταση της αποικιοκρατίας και η ανάδειξη του πολιτικού ματεριαλισμού και μηχανικισμού ως αυτοσκοπό.
- Η Γαλλική Επανάσταση (σταθμός της νεωτερικότητας) πρόβαλε το τρίπτυχο των τριών μεγάλων ιδεών: Ελευθερία, Αδελφοσύνη και Ισότητα. Αυτό που όλα αυτά τα χρόνια έλειπε ήταν η αδελφοσύνη. Το κακό έγκειτο στην μη λειτουργικότητα του μεγάλου αυτού τριπτύχου των ιδεών. Και κανένα ιδεολογικό στρατόπεδο δεν ήταν έτοιμο να τις αποδεχθεί ούτε καν η ίδια η Γαλλική Επανάσταση. Σε αυτή τη στρέβλωση συνηγόρησε τόσο το πρόσωπο όσο και η μάζα.
Αναφορές
[1] Ζήσης Ιωάννης, “Υπεράνω όλων ή πόσο αθώες είναι οι σκέψεις”
[2] Heinrich Heine (1797- 1856)
[3] Καλλιόπη Παύλη, "Ο Εθνικισμός στην Αρχαιολογία της Δύσης" , Μεταπτυχιακή Εργασία, σελ. 17
[4] Πανταζής Απόστολος, “O ‘ιστορικός λειτουργισμός’ του Karl Polanyi”,
[5] Σεν Αμάρτυα, 2010, “Το Οικονομικό Μανιφέστο - Mια άλλη ανάγνωση του Adam Smith”,
[6] Ζούλα Ιωάννα, "Αδόλφος Θιέρσος (1797-1877) - Από τον Βίσμαρκ στην Κομμούνα", Το Βήμα, 25 Ιανουαρίου 2004,
[7] Ferguson Niall, "Το Πλέγμα του Πλούτου", εκδόσεις Ιωλκός, 2008, σελ. 546
Το παρακάτω απόσπασμα του Tocqueville είναι χαρακτηριστικό για το πώς το κράτος πρόνοιας μπορεί να γίνει εργαλείο εξουσίας:
«Ένας αμέτρητος αριθμός ανθρώπων, όλοι ίσοι και όμοιοι, που προσπαθούν αδιάκοπα να εξασφαλίσουν τις ευτελείς κι ασήμαντες χαρές με τις οποίες μπουκώνουν την αδηφάγο ζωή τους. Καθένας ζει μόνος του, καθόλου δε νοιάζεται για τη μοίρα όλων των υπόλοιπων τα παιδιά του και οι στενοί του φίλοι αποτελούν γι’ αυτόν ολόκληρο το ανθρώπινο γένος… Πάνω από αυτή τη ράτσα ανθρώπων στέκει μια τεράστια και προστατευτική δύναμη, η οποία δεσμεύεται να εξασφαλίσει την ικανοποίηση τους και να διαφυλάξει την τύχη τους. Η δύναμη αυτή είναι απόλυτη, ακριβολόγος, αρμονική, προνοητική και ήπια…. Προνοεί για την ασφάλεια τους, προβλέπει τις ανάγκες τους και προσφέρει όσα τους είναι απαραίτητα, διευκολύνει την πραγμάτωση των τέρψεών τους, αντιμετωπίζει τις κυριότερες ανησυχίες τους, κατευθύνει την εργασία τους, ρυθμίζει βάσει κανόνων την προέλευση της περιουσίας, και υποδιαιρεί την κληρονομιά τους τι απομένει εκτός από το να απαλλάσσει όλους αυτούς τους ανθρώπους από τον κόπο της σκέψης και τη σκοτούρα της ζωής; Καθημερινά καθιστά την ελευθερία πράξεων του ανθρώπου λιγότερο χρήσιμη, λιγότερο συχνή … αρχή της ισότητας προετοίμασε τους ανθρώπους γι’ αυτά… Πάντα πίστευα ότι η υποτέλεια μιας αρμονικής, ήρεμης και ήπιας μορφής όπως αυτή που μόλις περιέγραψα μπορούσε εδραιωθεί κάτω από τις φτερούγες της κυριαρχίας του λαού» «Old Regime», σ. 336
Το δοκίμιο αυτό της μελέτης με τίτλο "ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ" αποτελεί αποτέλεσμα συνεργασίας του Γιάννη Ζήση και της Ιωάννας Μουτσοπούλου, αρθρογράφων της ιστοσελίδας της ΜΚΟ Σόλων. Τα σχόλια της Ιωάννας Μουτσοπούλου είναι μέσα σε αγκύλη.
Κείμενο: Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Σχόλιο: Ιωάννα Μουτσοπούλου, μέλος της γραμματείας της ΜΚΟ Σόλων (Φωτό: Γκότλιμπ Γιόχαν Φίχτε, wikipedia) | 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου