Πηνελόπη Γαίτη: « Γιαννούλης Χαλεπάς-Μήδεια : Υπερβάσεις και παραβάσεις ορίων»

     H Διπλωματική Εργασία μου αποτελεί μια προσπάθεια, της κατά το μέτρο του δυνατού μελέτης του έργου του γλύπτη Γ. Χαλεπά, καθώς και της τραγωδίας του Ευριπίδη «Μήδεια». Το κοινό σημείο σύγκλισής τους αφορά την υπέρβαση και παράβαση του ορίου μέσω της ζωής, των επιλογών και των πράξεών τους καθώς και εν γένει τις προβληματικές καταστρατήγησής του από τον άνθρωπο σε μεταιχμιακές για αυτόν καταστάσεις. 

 

     Ο Γ. Χαλεπάς βίωσε την άνοδο και την πτώση, τη φήμη και τη μοναξιά, αλλά δεν λύγισε. Ξεπέρασε τα όρια του εαυτού του και την ψυχασθένεια    δημιουργώντας έργα σταθμούς για την πορεία της ελληνικής γλυπτικής, όπως και η  «Μήδεια», το έργο που τον σημάδεψε χαράσσοντας καθοριστικά τη μοίρα του.

     Η «Μήδεια» υπήρξε ένα από τα πιο τραγικά πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας με επιλογές που καθόρισαν τη ζωή της με τον πιο αδυσώπητο τρόπο. Αποποιήθηκε το μητρικό ρόλο της, ξεπερνώντας τα όρια της ύπαρξής της οδηγούμενη στην καταστροφή.

     Γιαννούλης Χαλεπάς και Μήδεια:Όρια, υπερβάσεις, παραβάσεις, βιώματα και μνήμες. Ο καλλιτέχνης-εικαστικός προσπαθεί να εμβαθύνει επιζητώντας να τα προσεγγίσει με όλο τον δέοντα σεβασμό στα μεγέθη τους.

    Τι κρύβει το όριο; Έχει αρχή και τέλος; Υπάρχει μηδέν στο όριο και πόσο τραγικός στη μοίρα του είναι αυτός που το υπερβαίνει; Ο Γ. Χαλεπάς το βίωσε κατά τη διάρκεια του 14χρόνου εγκλεισμού του στο φρενοκομείο της Κέρκυρας. Μέσα σε αυτό ο Χαλεπάς βιώσε τη μοναξιά και τον κοινωνικό αποκλεισμό, γιατί όπως γράφει ο Μισέλ Φουκώ (1964:179) «Η τρέλα, πλάνη και παράπτωμα, σημαίνει ανηθικότητα και συνάμα μοναξιά, είναι αποτραβηγμένη απ’ τον κόσμο και την αλήθεια, κι ακριβώς γι’ αυτό είναι φυλακισμένη στο κακό. Αποτελεί ένα διπλό μηδέν αφού γίνεται ορατή η μορφή του μη είναι ...».

    Το προσωπείο, το διαφορετικό βρίσκεται κρυμμένο ως δεύτερος εαυτός μέσα σε κάθε ανθρώπινη ψυχή. Μέσα του κρύβεται το ανερμήνευτο, το φοβερό, που  όμως μπορεί να έχει σχήμα και μορφή. Όπως σημειώνει και ο Πλάτωνας (1993:203) «Αναφέρεται στην υπόσταση και στην ανυπαρξία, στην ομοιότητα και στην ανομοιότητα, στην ταυτότητα και στην ετερότητα».

     To έτερο είναι  το πρόσωπο της Γοργώς. Είναι η στυγερή παραδοχή πως όποιος το κοιτά κατάματα, χάνει την ταυτότητά του και γίνεται πέτρα.

    Σε αυτή τη Διπλωματική Εργασία το μολύβι και το απλό χαρτί συμπράττουν και αποδέχονται τη γραμμή ως όριο και κορύφαία αυτοέκφραση. H γραμμή, η οποία όπως και αναφερει ο Βασίλι Καντίνσκι (1996:57) «είναι ένα αόρατο ον που όμως βρίσκεται παντού, αναπόσπασττο κομμάτι του κόσμου μας». Κάθε τι γύρω μας μπορεί να κοιταχθεί ως απόσπασμα γραμμής μικρής ή μεγαλύτερης. Η γραμμή οργανώνει τη δομή των μορφών αφήνοντας τον θεατή να κάνει τις δικές του συνδέσεις με το έργο του Χαλεπά. Δημιουργεί όρια, ενώνει  και χωρίζει επίπεδα, προάγει τη φόρμα και τις μορφές σε έναν κόσμο που κάποιες φορές, παραμένει τολμηρά ασπρόμαυρος και λιτά εκφραστικός.

     Δεν θα πρέπει όμως να αγνοηθεί και η παρουσία της Μήδειας, αφού ως έργο μοιραίο για τη καλλιτεχνική πορεία του Χαλεπά βρίσκει το χώρο της μέσα στην Διπλωματική Εργασία. Δημιουργούνται 4 Μήδειες από πήλό, συμβολικά, όσες δημιουγήσε ο καλλιτέχνης κατά τη διάρκεια της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας: «Μήδεια», (1878, εχάθη), «Μήδεια Ι» ( περί το 1919-1924), «Μήδεια ΙΙ» (1931), «Μήδεια ΙΙΙ» (1933).

     Η Μήδεια βίωσε τα αποτελέσμα του ορίου μέσα στη ζωή της μέσα από την προδοσία και την απόρριψη από ό,τι αγάπησε. Πραγματοποίησε την παράβασή της με ολέθρια αποτελέσματα για αυτή και τα αγαπημένα της πρόσωπα.

    Για την πραγματοποίηση της Διπλωματικής Εργασίας δημιουργήθηκαν σχέδια με μολύβι και ασπρόμαυρα σχέδια με ακρυλικό χρώμα, ως μια προσπαθεια επανερμήνευσης των έργων του Γ. Χαλεπά μέσα από τη σχεδιαστική προσέγγιση του σκίτσου και την εμβάθυνση στη μορφοπλαστική διαδικασία της γραμμής.

    Επιχειρείται επίσης και μια γλυπτική προσέγγιση των έργων του Γ.Χαλεπά με χρήση του πηλού ως υλικό απλό και πρωτογενές, ιδιαίτερα αγαπητό στον Χαλεπά όσον αφορά κυριώς τα έργα της β’ και γ΄μεταλογικής του περιόδου.

    Ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο-κολαστήριο της Κέρκυρας (1888-1902) έχει και αυτός τη δική του θέση στην όλη εργασία. Ο εγκλεισμός είναι πίεση, και φυλακή για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα δε για τον ψυχασθενή. Ένας πήλινος πύργος χωρίς παράθυρα με μια μονάχα πόρτα –πύλη που οδηγεί σε δρόμους σκοτεινούς δημιουργείται για τη Διπλωματική Εργασία. Μέσα του βασιλεύει το αποτρόπαιο. Η πύλη του είναι το όριο της υπέρβασης και της παραβάσης μιας ζωής που πόνεσε και έκλαψε πολύ μέχρι να βρει τη λύτρωσή της.

   Τέλος ο ρόλος του γοργόνειου, ως στοιχείο αποτροπαϊκό στο έργο του Χαλεπά, χρησιμοποιούμενο από αυτόν στα έργα του (Μήδεια ΙΙ, Μήδεια ΙΙΙ) δίδει την αφορμή για τη δημιουργία 14 πήλινων γοργόνειων που συμβολίζουν τον 14ετή εγκλεισμό του στο ψυχιατρικό άσυλο εικονοποιώντας την αποτρόπαια μορφή της μέδουσας, η οποία ακινητοποιούσε ότιδήποτε την πλησίαζε. Στην προκειμένη περίπτωση ο Χαλεπάς θέτει τέρμα στον εγκλεισμό, έχοντας κερδίσει την ίαση από τη νόσο, αλλα και παράλληλα την εμπειρία ζωής, αφού ως ηττημένος είχε κάνει την υπέρβασή του στον κόσμο της τρέλας,  επιστρέφει αυτή τη φορά ως νικήτής  με μια νέα υπέρβαση στον κόσμο της λογικής  και των ανθρώπων για να παλέψει ξανά ως γνήσιος καλλιτέχνης να επανεφεύρει τα όριά του μέσα από μια πορεία προς την προσωπική του λύτρωση για να αναφωνήσει:1974:502-503, ΛΓ, στ. 124-126): «Ο φως αιώνιο, αυτόφωτο που λάμπεις, μόνο νογιέσαι, κι από ατό σου, μόνο νοημένο, αγάπη χύνεις κι αχνογέλιο!».

   Μέσα από την όλη την ερευνητική διαδικασία της Διπλωματικής Εργασίας προκύπτει ότι το όριο αποδεικνύεται πυξίδα για την τελική έκβαση των ανθρώπινων πράξεων καθώς δίδει στους ανθρώπους την ικανότητα να σκεφτούν, να συναισθανθούν και να μετρήσουν κάθε πράξη τους. Το όριο διάγει εντός του το μέτρο, τη λογική και τον ορθό λόγο, δεν εκφράζει απολυτότητα, αντιθέτα δίνει επιλογές συνυπευθυνότητας κι αφήνει πάντα ως τελικό παράγοντα τον άνθρωπο να δώσει τη λύση της υπέρβασης ή της παράβασής του.

     Ο άνθρωπος έχει πλαστεί για να αναζητά το μέτρο, τη λογική και τη δικαιοσύνη που εμπνέει το όριο. Όμως τελικά τίποτα δεν χάνεται...απλά γίνεται μαγικό ταξίδι πέρα από το όριο... «Ξεπέρασες το όριο; Ήταν υπέρβαση; Ήταν παράβαση; Για κοίτα ένα γοργόνειο σε κοιτά με φόβο.  Το όριό σου στένεψε, όλα έγιναν ένα. Κι ένα δάκρυ έσταξε στο μάγουλο του Γιαννούλη...».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Αυγελής, N. (2012). Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Aθήνα: Εκδόσεις Σταμούλης Νίκος

 Αυγητίδου, Α. (2013). Performance Now V.1: Επιτελεστικές πρακτικές στην τέχνη και δράσεις in situ.(Α. Αυγητίδου, Ιφ. Βαμβακίδου, Επιμ.). Αθήνα: Ίων

Arnason, H..H. (2006). Ιστορία της Σύγχρονης Τέχνης (Μ. Παπανικολάου, Επιμ., Φ. Κοκαβέσης, Μεταφρ.). Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο

Αrnheim, R. (2005). Τέχνη και οπτική αντίληψη-Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης. (Ι.Ποταμιάνος Μεταφρ.). Αθήνα: Θεμέλιο

Αrnheim, R. (2007). Οπτική Σκέψη. (Ι. Ποταμιάνος-Γ. Βρυώνη, Μεταφρ. και Επιμ.). Θεσσαλονίκη: Univerisity Studio Press

Βalme, C. (2012). Εισαγωγή στις θεατρικές σπουδές. (Ρωμ. Κοκκινάκης, Β. Λιακοπούλου Μεταφρ.). Αθήνα: Πλέθρον

Βαροπούλου, Ε. (2002). Το ζωντανό θέατρο. Αθήνα: Άγρας

Βenjamin, W. (1999). Δοκίμια φιλοσοφίας της γλώσσας. (Φ. Τερζάκης, Εισαγ. Μεταφ., Επιμ.). Αθήνα: Νήσος

Βeardsley, M.C. (1989). Ιστορία των αισθητικών θεωριών. (Δημ. Κούρτοβικ, Π. Χριστοδουλίδης, Μεταφρ.). Αθήνα: Νεφέλη

Γαρταγάνης, Η. (2005). Γιαννούλης Χαλεπάς-η ζωή ενός μεγάλου. Αθήνα: Ερίννη

Γεωργουσόπουλος, Κ. (1990). Κλειδιά και κώδικες θεάτρου-Ι Αρχαίο Δράμα. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε

Γιαννόπουλος, Π. (1965). Η ελληνική γραμμή. Αθήνα: Γαλαξίας

Γιάσπερς, Κ. (1990). Περί του τραγικού. (Θ. Λουπασάκης, Μεταφρ., Α. Μυλωνάς, Επιμ.). Αθήνα: Έρασμος

Δάντης, (1974). Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος, Θεία Κωμωδία. (Ν. Καζαντζάκης, μεταφρ.). Αθήνα: Καζαντζάκης

Calvo-Platero,D. (1979). O γλυπτικός χώρος του Γιαννούλη Χαλεπά. (Κ. Χατζηδημητρίου-Ι. Ράλλη, Μεταφρ., Ν.Παπαηλιοπούλου-Λελούδα, Επιμ.). Αθήνα: Χατζηνικολής

Έρασμος, (1970). Μωρίας Εγκωμιον. (Στρ.Τσιρκας, Μεταφρ.). Αθήνα: Ηριδανός              

Ευριπίδης, (1992). Μήδεια. (Τ.Ρούσσος, μεταφρ.). Αθήνα:Κάκτος-Οδ. Χατζόπουλος & Σια Ο.Ε

Ησίοδος, (1995). Ησιόδου Άπαντα. (Π. Νικολαϊδης-Ασιλάνης, μεταφρ). Αθήνα: Φύλλα

Foster H., Krauss, R., Bois Y.A & Buchloch B. (2013). Η Τέχνη από το 1900. (Ι. Τσολακίδου, Μεταφρ., Μ. Παπανικολάου, Επιμ.).  Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο

Καβάφης, Κ.Π. (2008). Τα ποιήματα (1897-1933), Θεσσαλονίκη: Μετόπη

Καζαντζάκης, Ν. (2001). Ασκητική. Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη

Καιρόφυλλας, Γ. (1986). Γιαννούλης Χαλεπάς-ο ευαίσθητος κι αγαθός Τήνιος

καλλιτέχνης. Αθήνα: Φιλιππότης

   

Καλλιγάς, Μ. (1972). Γιαννούλης Χαλεπάς-η ζωή και το έργο του, Αθήνα: Εκδόσεις Εμπορική Τράπεζα

Καντίνσκι, Β. (1996). Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο. (Ε. Μαλάκη-Σταθάκη, Μεταφρ.). Αθήνα: Δωδώνη

Καντίνσκι, Β. (1981). Για το πνευματικό στην τέχνη. (Κ. Παράσχης, Μεταφρ.). Αθήνα: Νεφέλη

Καστοριάδης, Κ. (2007). Η ελληνική ιδιαιτερότητα-Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο-Σεμινάρια 1982-1983, ( Ξ. Γιαταγάνας, Μεταφρ., Ζ. Καστοριάδη Επιμ.). Αθήνα: Κριτική

Κλέε, Π. (1989). Η εικαστική σκέψη-τα μαθήματα στη Σχολή Μπάουχαουζ (Α. Μοσχονά, κριτική παρουσίαση, Δημ. Καλαμάρας, Πρόλογος). Αθήνα: Μέλισσα

Κοδράτος, Γ. (1974). Η αρχαία τραγωδία και κωμωδία. Αθήνα: Μπουκουμάνης

Κοκκορού-Αλευρά, Γ. (1995). Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας-Σύντομη ιστορία (1050-50 π.Χ). Εκδόσεις: Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα

Κοντελιέρης, Μ. (2006). Γιαννούλης Χαλεπάς. Αθήνα: Ερίννη

Kοντοσφύρης, Χ. (2010). Έσοπτρο +.  Αθήνα: Futura

Κουτελάκης, Χ. (2001). Τήνος αρχαία και χριστιανική. Αθήνα: Εκδόσεις J&J Hellas, Χορηγός Π.Ι.Ι.Ε Τήνου, Αδερφότητα των Τηνίων εν Αθήναις

Λέρερ, Τ. (2008). Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας. (Γ. Δήμας, Μεταφρ.). Αθήνα: Αβγό

Μπένγιαμιν, Β. (1978). Δοκίμια για την Τέχνη. (Δ. Κούρτοβικ, Μεταφρ.). Αθήνα: Κάλβος

Μποζίζιο, Π. (2010). Ιστορία του θεάτρου. (Ε. Νταρακλίτσα, Μεταφρ. και Επιμ.). Αθήνα: Αιγόκερως

Μπόρντμαν, Τζ. (1980). Αρχαία Ελληνική Τέχνη, ( Α Παππάς, Μεταφρ., Ντ. Αλβανού, Επιστημ. Θεώρηση). Αθήνα: Υποδομή

Nτε Σερτώ, Μ. (2010). Επινοώντας την καθημερινή πρακτική-η πολύτροπη τέχνη του πράττειν. (Κ. Καψάμπελη, Μεταφρ.). Αθήνα: Σμίλη-Χρήστος Κουτσιαύτης

Όμηρος, (1980). Ιλιάδα. (Ι. Πολυλάς, Μεταδρ.). Αθήνα: ΟΕΔΒ

Παπανικολάου, Μ. (2005). Η ελληνική τέχνη του 18^ου και 19^ου αιώνα-ζωγραφική-γλυπτική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας

Παπανικολάου, Μ. (2006). Η ελληνική τέχνη του 20^ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας

Πλάτων, (1993). Θεαίτητος ή Περί επιστήμης. ( Β. Μανδηλαράς, Επιμελ., Ο. Χατζόπουλος, Πνευμ. Επιμελ., Α. Χατζοπούλου, Γεν. Συντον. Έργου, Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Εισαγωγή,Σχόλια.). Αθήνα: Κάκτος

Ραϊχ, Β. (1977). Το ξεπέρασμα του οιδιπόδειου συμπλέγματος. (Γ. Τσαμπουράκης, Μεταφρ.). Αθήνα: Έρευνα

Ρηγοπούλου, Π. (2008). Το σώμα-ικεσία και απειλή. Αθήνα: Πλέθρον

Σαμουηλίδης, Π. (2005). Γιαννούλης Χαλεπάς-η τραγική ζωή του μεγάλου καλλιτέχνη, Αθήνα: Εστία

Σεφέρης, Γ. (2004). Ποιήματα, Αθήνα: Ίκαρος

Σοφιανός, Δ. Το σπίτι μουσείο του Γιαννούλη Χαλεπά στον Πύργο της Τήνου και η ζωή του καλλιτέχνη. Αθήνα: Εκδόσεις Ιστορική Κοινότητα Πανορμιτών Τήνου

Σπάιβι, Ν.. (1999). Αρχαιοελληνική τέχνη. (Τζήμας Γ. Μεταφρ.). Αθήνα: Καστανιώτης

Στεφανίδης, Μ. (2007). Εισαγωγή στην Ελληνική γλυπτική. Αθήνα: Εκδόσεις Ίρις-Α.Σ. Φιλιππότης

Σώχος, Α. (1997). Η λαϊκή τέχνη στη Ντήνο, Αθήνα: Φιλιππότης

Χάρτφολ, Φ. (1980). Ιστορία του θεάτρου. (Ρ. Πατεράκη, Μεταφρ.). Αθήνα: Υποδομή

Φιλιππότης, Σ. (2006). Μελετήματα για τον Χαλεπά και την εποχή του. Αθήνα: Ερίννη

Φιλιππότης, Σ. (1999). Χαλεπάς-Ο κοσμοκαλόγερος καλλιτέχνης από τον Πύργο της Τήνου. Αθήνα: Ερίννη

Φουκώ, Μ. (1964).  Η ιστορία της τρέλας. (Φ.Αμπατζοπούλου, Μεταφρ.). Αθήνα: Ηριδανός

Φρόιντ,  Ζ. (1996). Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. (Λ. Αναγνώστου, Μεταφρ.). Αθήνα: Επίκουρος

Χαϊντεγκερ, Μ. (2006). Η Τέχνη και ο χώρος. (Γ. Τζαβάρας, Εισαγ., Μεταφρ., σχόλια.) Αθήνα: Ίνδικτος

Vernant, P.J. (1992). To βλέμμα του θανάτου-Μορφές της ετερότητας στην αρχαία Ελλάδα. (Γ. Παππας, Μεταφ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια