Σκέψεις με αφορμή τα κείμενα «Η κατασκευαστική ιδέα στην Τέχνη» του Naum Gabo και «Σουπρεματισμός» του Kazimir Malevich.

Σκέψεις  με αφορμή τα κείμενα  «Η κατασκευαστική ιδέα στην Τέχνη» του Naum Gabo

 και «Σουπρεματισμός» του Kazimir Malevich.

Ο  διάλογος που προκύπτει ανάμεσα στους δυο  μέσα από συγκλίσεις ή αποκλίσεις.

« Από την αρχή του κόσμου ο άνθρωπος κατέχεται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, από την ιδέα της τελειοποίησης του κόσμου του.»

Αποτολμώντας ή τέλος πάντων επιχειρώντας, να επεκτείνουμε  την παραπάνω σκέψη του Ν. Gabo θα παρατηρούσαμε πως η ιδέα τελειοποίησης του κόσμου εξελίχθηκε μέσα από την εξέλιξη του πολιτισμού μας, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξέλιξη των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών. Από τις απαρχές του κόσμου οι άνθρωποι κατέφευγαν σε διάφορες μεθόδους για να δώσουν απαντήσεις στο θαύμα που τους περιτριγύριζε.  Θεμελιώδη ερωτήματα που υπαγορεύονται από την ίδια την ζωή τέθηκαν από τους αρχαίους κιόλας χρόνους με την μορφή φιλοσοφικών ερωτημάτων.

Πολλά από τα θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα προσπάθησε και προσπαθεί να απαντήσει η επιστήμη. Οποιοδήποτε ερώτημα μένει αναπόδεικτο επιστημονικά, παραμένει φιλοσοφικό ερώτημα, μέχρις ότου βρει απάντηση.

Ένα τέτοιο θεμελιώδες ερώτημα τίθεται στο έργο του Πλάτωνα «ΙΠΠΙΑΣ ΜΕΙΖΩΝ».  Το ερώτημα είναι «τι είναι όμορφο». Σύμφωνα με τον Μ. Ανδρόνικο το πρόβλημα της Ομορφιάς μπαίνει στο έργο «Ιππίας Μείζων»  με τη χαρακτηριστική βαρύτητα, που διακρίνει την τοποθέτηση των προβλημάτων στην πρώτη περίοδο του Πλάτωνα.

Στο έργο οι δυο κεντρικοί ήρωες, ο Σωκράτης και ο σοφιστής Ιππίας, προσπαθούν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα που θέτει ο Σωκράτης. Ωστόσο μετά από οκτώ απόπειρες ορισμού της ομορφιάς τελικά ο Σωκράτης και ο Ιππίας δεν μπορούν να καταλήξουν σε ένα ικανοποιητικό ορισμό.

Από τότε έγιναν πολλές προσπάθειες να απαντηθεί το συγκεκριμένο ερώτημα  από φιλόσοφους,  καλλιτέχνες - δημιουργούς,  θεωρητικούς και δάσκαλους της τέχνης.  Επί της ουσίας το ερώτημα παρέμενε ίδιο, άσχετα αν   μεταμορφωνόταν και εξελισσόταν

Τι είναι όμορφο; Ποια τέχνη εξυπηρετεί το όμορφο;  Tι είναι τέχνη;  Ποια τέχνη είναι αληθινή;

Με αυτές τις αναζητήσεις  καταπιάνονται ουσιαστικά ο Ν. Gabo   και  ο  Κ. Malevich   στα δυο κείμενά, την «Κατασκευαστική Ιδέα στην Τέχνη» και τον «Σουπρεματισμό»  αντίστοιχα.

Και οι δυο κατάγονται από την Ρωσία. Γεννημένος το 1890 ο Ν. Gabo και το 1878 ο Κ. Malevich, έζησαν την Οκτωβριανή επανάσταση και γαλουχήθηκαν σε μια εποχή όπου  οι τεχνολογικές και επιστημονικές ανακαλύψεις διαμορφώνουν τεράστια βιομηχανική ανάπτυξη και αυτή, σε συνδυασμό με τον οξύτατο μονοπωλιακό ανταγωνισμό (συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου), οδηγούν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ταράζοντας την ζωή των ανθρώπων. Το 1885 ανακαλύφτηκαν οι ακτίνες Χ, το 1896 βρέθηκε η ραδιενέργεια, το 1897 ανακαλύφτηκε το ηλεκτρόνιο, και το 1898 η μελέτη των ιδιοτήτων του ηλεκτρονίου απεκάλυψε την ταχύτητα της ύλης σε κίνηση καθώς αναδυόταν μέσα στο ράδιο. Η θεωρία της σχετικότητας το 1905,είχε καταλύσει κάθε έννοια αντικειμενικότητας του χρόνου. Το 1917 ξεσπά η Οκτωβριανή επανάσταση

Σ’ αυτό το κλίμα, γεννήθηκε στη Ρωσία, η κυριότερη καλλιτεχνική τάση που αντιπροσωπεύτηκε από το σοβιετικό Κονστρουκτιβισμό. Η ομάδα του V. Tatlin που ανήκε και N. Gabo και Κ. Malevich, υποστήριξε την κατάργηση της τέχνης, ενός ξεπερασμένου αισθητισμού που ανήκε στην παιδεία της καπιταλιστικής κοινωνίας, και ζητούσε από τους καλλιτέχνες που έκαναν κατασκευές στο χώρο να αφήσουν αυτή την “ασχολία” και να αρχίσουν να φτιάχνουν πράγματα χρήσιμα για τον άνθρωπο, δηλαδή καρέκλες και τραπέζια, να κτίζουν φούρνους, σπίτια κτλ.

Αν λάβουμε υπόψη τα παραπάνω, συνειδητοποιούμε  ότι ήταν λογικό και για τους δυο να τους απασχολήσουν καθ’ όλη την διάρκεια του έργου τους και μέχρι το τέλος της ζωής τους  ερωτήματα σε σχέση με την  θέση της τέχνης απέναντι στην κοινωνία, στην πολιτική, στην θρησκεία και στον ίδιο τον κόσμο. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο  θα επιχειρηθεί να προσεγγιστούν τα δυο κείμενα ξεκινώντας από αυτό του Ν. Gabo με θέμα «Η κατασκευαστική Ιδέα στην Τέχνη»

Το συγκεκριμένο κείμενο του Ν. Gabo βρίσκεται  στο βιβλίο CIRCLES  το οποίο επιμελήθηκαν  οι  Ben Nicholson , Naum Gabo και η  Leslie Martin,  το 1937 είκοσι χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και δεκαεφτά χρόνια μετά την πρωτοδημοσίευση του μανιφέστου του  Κονστρουκτιβισμού. Το βιβλίο εκδόθηκε στην Αγγλία σε ένα περιβάλλον μακριά από την ταραγμένη Ρωσία.

Εικόνα 1: Το εξώφυλλο του CIRCLES

Το κείμενο διαπραγματεύεται την σχέση της Τέχνης  με την Επιστήμη.

Από το ξεκίνημα του κειμένου καθίσταται ξεκάθαρο ότι οι δυο πυλώνες του πολιτισμού μας είναι η επιστήμη και η τέχνη. Υπάρχει όμως μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ τους. Το γεγονός ότι ενώ η επιστήμη αντιμετωπίζεται από την κοινωνία με θαυμασμό και ταπεινοφροσύνη, δεν συμβαίνει το ίδιο με την τέχνη για την οποία ο μέσος άνθρωπος  έχει άποψη και κρίση για το έργο τέχνης, ξεχνώντας ωστόσο ότι και το έργο τέχνης προέκυψε από την ίδια δημιουργική διαδικασία που προκύπτουν και τα επιστημονικά επιτεύγματα. Είναι συχνό το φαινόμενο κατά καιρούς, ακόμη δυστυχώς και στις μέρες μας να καταστρέφονται  έργα τέχνης επειδή αντιτίθενται ή δεν εξυπηρετούν σκοπούς μιας ομάδας ανθρώπων.

Παρά αυτή την διαφορετική αντιμετώπιση η αλήθεια είναι όμως ότι επιστήμη και τέχνη ξεκινούν από την ίδια ανάγκη για δημιουργία. Αυτός ο δεσμός ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη ποτέ δεν έπαψε να υπάρχει σε όλη την ιστορία της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η βαθιά σχέση είναι το γεγονός που γέννησε  την κατασκευαστική ιδέα στην τέχνη.

Ο Ν. Gabo θεωρεί ότι η πηγή από την οποία ξεπήδησε η κατασκευαστική ιδέα στην τέχνη ήταν ο κυβισμός και η αναλυτική σκέψη που τον συνόδευσε. Ουσιαστικά δηλαδή, , η εξερεύνηση, η ανάλυση του περιεχομένου και της δομής  που κρύβεται πίσω από την μορφή, η αποδόμηση της μορφής και η ανάλυση αυτής σε διαφορετικούς χρόνους και από διαφορετικές οπτικές γωνίες και τέλος η σύνθεσή της στο ίδιο έργο, ήταν αυτά που ενεργοποίησαν την κατασκευαστική ιδέα στην τέχνη και συνέτειναν στο να ξεπεραστεί το στάδιο της απλής αναπαράστασης και του μιμητισμού.

 Θεωρεί ότι το ίδιο συνέβη και στην επιστήμη, στον άλλο πυλώνα του πολιτισμού  όπου και εκεί  καταστράφηκαν και αποδομήθηκαν τα όρια, μεταξύ της μάζα της ύλης  και της  ενέργειας, μεταξύ του χώρου και του χρόνου, μεταξύ του μέχρι τότε μικρότερου σωματιδίου δηλαδή του ατόμου και του θαυμαστού αχανούς γαλαξία μας.

Αυτό το αίσθημα της εξερεύνησης και  της αποδόμησης  οδηγεί τον Ν. Gabo και τους σύγχρονους δημιουργούς της γενιάς του, να μην ενδιαφέρονται για την απλή αναπαράσταση της εξωτερικής όψης του οικοδομήματος.   Επιθυμούν να μπουν στο εσωτερικό του, να καταστρέψουν το κέλυφος που καλύπτει το περιεχόμενο,  να αποκαλύψουν  το στατικό σύστημα, δηλαδή  τις κολώνες και τα δοκάρια, να ανακαλύψουν τον τρόπο που αυτά συνδέονται, συνυπάρχουν και κάνουν ολόκληρο το οικοδόμημα να μένει όρθιο.  Ποια είναι όμως η ανάγκη που δημιούργησε αυτή την επιθυμία; Μήπως είναι αυτή που προέρχεται από το πρωτόγονο αίσθημα που δεν είναι άλλο από το αίσθημα της απόκτησης της γνώσης και είναι το ίδιο με αυτό που υπαγορεύει και τα θεμελιώδη ερωτήματα που προαναφέραμε αλλά και που κάνει και ένα μικρό παιδί να καταστρέψει τα παιχνίδια του και να τα ξαναφτιάξει;

Σαν ένα άλλο παιδί και οι δημιουργοί, καταστρέφοντας το κέλυφος και αποκαλύπτοντας τα υποστυλώματα  και τα δοκάρια δηλαδή  τα δομικά στοιχεία του οικοδομήματος  ανακαλύπτουν ότι αυτά έχουν από μόνα τους την δικιά τους δυναμική και παίζουν σημαντικό ρόλο στο αίσθημα αυτού που τα παρατηρεί.

Τι δέος πραγματικά μπορεί να αισθανθεί κάποιος μπροστά στις κολώνες του Παρθενώνα, στα πετρόχτιστα γιοφύρια, στην μεταλλική κατασκευή ενός ουρανοξύστη, στο στέγαστρο του Ολυμπιακού σταδίου της Αθήνας, στην γέφυρα του Ρίο – Αντιρρίου και σε τόσες άλλες κατασκευές που δεν είναι τίποτα άλλο παρά μόνο γραμμικά δομικά στοιχεία τα οποία συνδέονται και συνυπάρχουν μεταξύ τους μεταφέροντας το « ίδιο βάρος»  της κατασκευής αλλά και όλες τις άλλες φορτίσεις στην μάνα γη; To ίδιο αυτό ακριβώς δέος αποκαλύπτεται και μέσα από την γραμμή, το σχήμα και  το χρώμα μέσα σε ένα έργο τέχνης.

Τα στοιχεία αυτά το προηγούμενο διάστημα ήταν καλυμμένα πίσω από το κέλυφος του οικοδομήματος ή την μορφή ενός έργου τέχνης. Εξυπηρετούσαν την μορφή και χρησιμοποιούνταν  μόνο για να εκφράσουν εικόνες και να αναπαριστούν την ζωή, χάνοντας τις δικές τους δυνάμεις έκφρασης. Αυτά τα ταπεινά στοιχεία μένανε πίσω, κρυμμένα καλά στο όνομα της αναπαράστασης και της μίμησης. Ίσως μόνο μέσα στην βυζαντινή αγιογραφία και εικονογραφία, για ολόκληρους αιώνες, είχαν την θέση που τους άξιζε μέσα από τις ψιμυθιές, το περίγραμμα αλλά και την συνολική αντιμετώπιση του θέματος ως ιδέα και αίσθημα και όχι ως απλή αναπαράσταση. Είχε έρθει όμως ο καιρός να βγούνε μπροστά και να πάρουν την θέση που τους άξιζε. Αυτή ήταν η αποκάλυψη που άνοιξε ένα καινούργιο τεράστιο πεδίο στην τέχνη, ανεξερεύνητο  με τεράστιες δυνατότητες έκφρασης.

Ο Ν. Gabo όμως δεν μένει μόνο εκεί. Περνάει και στο αθέατο κομμάτι της παραγωγικής διαδικασίας ενός  έργου τέχνης. Αυτό του αισθήματος της δημιουργίας, και του αισθήματος που δημιουργεί το έργο και που προαναφέρθηκε ποιο πριν. Θεωρεί ότι η δημιουργική επιθυμία έπαιξε καταλυτικό ρόλο στον πολιτισμό μας. Και αυτό και στους δυο πυλώνες του και στην επιστήμη και στην τέχνη. Εντάσσει μέσα στο κείμενο το όρο της «δημιουργικής ευφυίας» θέλοντας να περιγράψει το αίσθημα και την ανάγκη για πνευματική και υλική εργασία και δημιουργία  και τον οποίο θα μπορούσαμε να  τον  μεταονομάσουμε σε   «δημιουργική νοημοσύνη» επανατοποθετώντας τον μέσα στην σημερινή κοινωνία και  δίπλα στον  καθένα μας ξεχωριστά γιατί ίσως αυτό είναι που χάθηκε στις επόμενες δικές μας γενεές. Χάσαμε την δημιουργικότητα μας στην σύγχρονη κοινωνία χαμένοι στον πλούτο των αγαθών. Σήμερα δεν χρειαζόμαστε, τουλάχιστον στην χώρα που ζούμε, δημιουργικές ευφυίες. Χρειαζόμαστε, απλά δημιουργικά, ταπεινά, μυαλά, για να ξανακινήσουμε.

Ο Ν. Gabo ανακαλύπτει την αξία της τέχνης σαν δημιουργική διαδικασία και ανακαλύπτει ένα ακόμη αίσθημα αυτό της απόλαυσης ή της ηδονής της δημιουργικής επιθυμίας όπως θα έλεγε  ο Πλάτωνας. Και σε αυτό το σημείο επαναφέρει μέσα στο κείμενο την επιστήμη, οι ρίζες της οποίας  βρίσκονται και αυτές χωμένες εκεί βαθιά στο αίσθημα της δημιουργίας.

Ωστόσο τέχνη και επιστήμη είναι δυο  ποτάμια που  έχουν κοινές πηγές, κινούνται όμως ξέχωρα, παράλληλα και πέφτουν στον ίδιο ωκεανό …τον πολιτισμό. Στην πραγματικότητα ήδη με τον Αριστοτέλη είχε αρχίσει να υποστηρίζεται η θέση της αυτονομίας των επιστημών, που θα έπρεπε να ομαδοποιηθούν για την γνώση και το καλό της ανθρωπότητας. Τι είναι όμως  αυτό που τις κάνει να διαφέρουν;

• ·         Η επιστήμη κοιτά και παρατηρεί, η τέχνη βλέπει και προβλέπει, διακηρύσσει
• ·         Η επιστήμη διδάσκει η τέχνη διαβεβαιώνει
• ·         Η επιστήμη ερευνά, αποδεικνύει, πληροφορεί, αιτιολογεί, παίρνει τα φιλοσοφικά ερωτήματα όπως αναφέρθηκε στην αρχή του κειμένου και προσπαθεί να βρει απαντήσεις
• ·         Η τέχνη δεν χρειάζεται φιλοσοφικά ερωτήματα….τα υπαγορεύει η ίδια όπως κάνει και η ίδια η ζωή.

Και με βάση το τελευταίο, ίσως μπορεί να σκεφτεί κανείς τον λόγο που δεν εξυπηρετεί πουθενά η τέχνη να μιμείται την ζωή , να αναπαριστά την ζωή.  Ίσως γιατί είναι το ίδιο και το αυτό και φτάνει στα όρια του ναρκισσισμού να αναπαριστάς τον εαυτό σου. Όπως  ο νάρκισσος κοιτά και ερευνά την όμορφη εικόνα του εαυτού του,  που καθρεφτίζεται στα νερά της λίμνης χωρίς να βλέπει τι συμβαίνει παραπέρα έτσι και η τέχνη όταν κοιτά μόνο την ζωή σαν εικόνα και μόνο, ίσως δεν βλέπει και αυτή τι συμβαίνει τριγύρω της.

Και σ αυτό ακριβώς το σημείο φτάνουμε στην γέφυρα που πρέπει να διασχίσουμε για να φτάσουμε στην άλλη πλευρά….στην «έρημο»  όπως περιγράφει ο Κ. Malevich αυτό που βρίσκεται στην απέναντι όχθη. Στον κόσμο των αισθημάτων.

Οι αναφορές είναι κοινές με αυτά που γράφτηκαν ποιο πάνω, οι πορείες εξάλλου των Gabo και  Malevich είναι κοινές.

Τον κόσμο των αισθημάτων, στον οποίο ενυπάρχει και η δημιουργική ευχαρίστηση  που προαναφέραμε, θεωρεί ο Malevich την αγνή πηγή από την οποία  πηγάζει η αγνή τέχνη, η αληθινή τέχνη, η οποία βρίσκεται μέσα στο αίσθημα που την εκφράζει και που δυστυχώς στο παρελθόν είχε περάσει στην υπηρεσία της θρησκείας και της πολιτείας,  καλυμμένη με ένα κέλυφος που το συνέθεταν αναπαραστατικές εικόνες της ζωής.

Ο Malevich θεωρεί ότι το αίσθημα είναι το πρωτογενές συστατικό από το οποίο πηγάζει οποιαδήποτε σύλληψη ή ιδέα. Το αίσθημα της ταχύτητας και  της ελευθερίας οδήγησε τον άνθρωπο  να προσπαθήσει να πετάξει στους αιθέρες. Αυτό βέβαια, στην πορεία, μεταμορφώθηκε σε χρηστικό εργαλείο, το αεροπλάνο,  που εξυπηρέτησε τις μετακινήσεις των ανθρώπων και τις μεταφορές υλικών αγαθών, αλλά η πηγή των πραγμάτων δεν αλλάζει και η πηγή όλων είναι το αγνό καθαρό αίσθημα. Πολλά όμως χρηστικά εργαλεία όταν έχασαν την χρηστικότητα τους αποκάλυψαν τον αρχικό αίσθημα από το οποίο προήλθαν και μεταμορφώθηκαν τότε σε  έργα τέχνης.  Ο Σουπρεματισμός είναι η ξανα-ανακάλυψη της αγνής τέχνης, που με τον καιρό σκεπάστηκε από την επικάθιση «πραγμάτων» και σκέπασε τα αγνά δομικά στοιχεία, την γραμμή, το σχήμα, το χρώμα.

Το μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο είναι η απεικόνιση του αισθήματος, του μη – αντικειμενικού αισθήματος του καθένα μας ξεχωριστά και είναι αυτό που έρχεται αντιμέτωπο και σε σύγκρουση με την κρίση του καθένα μας απέναντι σε οποιοδήποτε έργο τέχνης με βάση την ευχέρεια της αντικειμενικής αναπαράστασης.

Αν υπήρχε η δυνατότητα από ένα πίνακα μεγάλου ζωγράφου να βγάλουμε το αίσθημα που τον οδήγησε σε αυτή την δημιουργία, το κοινό, οι κριτικοί τέχνης, οι μαθητές και οι καθηγητές τέχνης θα έβλεπαν ακριβώς τον ίδιο πίνακα. Δεν θα είχε λείψει τίποτα. Κανείς δεν θα καταλάβαινε την διαφορά. Εκείνο που θαυμάζεται είναι η ευχέρεια της αναπαράστασης ενώ η  απεικόνιση του αισθήματος είναι εκεί στον πίνακα με την μορφή ενός  κενού, μια διαφάνειας που σκεπάζει τον πίνακα και όταν αφαιρεθεί δεν καταλαβαίνει κανείς την διαφορά. Αν καταφέρει όμως κάποιος να έρθει αντιμέτωπος με αυτή την διαφάνεια έξω από την επιφάνεια του καμβά, τότε θα δει πίσω της  τον μαύρο αχανή κόσμο των αισθημάτων, σαν τον μαύρο και αχανή χώρο του διαστήματος που μας περιβάλλει. Αυτό το μαύρο απεικονίζεται στο μαύρο τετράγωνο του Malevich.

Αυτή η  διάσταση των πραγμάτων ίσως μα κάνει να αισθανόμαστε άβολα, μέσα στον χαοτικό χώρο των αισθήσεων, αγνοί και καθαροί απογυμνωμένοι από το περιττό και  το ψεύτικο.

 Κάπως έτσι μπορεί να αισθάνθηκαν και οι ένοικοι - δέσμιοι της σπηλιάς όταν σύμφωνα με τον Πλάτωνα κάποιος που κατάφερε να σπάσει τα δεσμά και βγήκε στον πραγματικό κόσμο θεώρησε χρέος του να επιστρέψει  στην σπηλιά και να απελευθερώσει και τους υπόλοιπους. Εκεί έγκειται στον καθένα ξεχωριστά να  αποφασίσει αν θα μπει στην επώδυνη διαδικασία προσαρμογής στο εκτυφλωτικό χαοτικό πραγματικό κόσμο ή αν θα γυρίσει στην ψεύτικη θαλπωρή της σπηλιάς.

Ο Malevich γνώριζε ότι  η άνοδος στα ύψη της μη-αντικειμενικής τέχνης, είναι δύσκολη και οδυνηρή… Το αναφέρει και στο κείμενο προσθέτοντας όμως ότι αξίζει τον κόπο.

Το ίδιο γνώριζε και ο Πλάτωνας και βάζει  τον Σωκράτη να κλείσει την συνομιλία με τον Ιππία, με τα παρακάτω λόγια μέσα στα οποία ίσως διαφαίνεται και ένας ένατος ορισμός για το τι είναι όμορφο.

Αποκρίνεται ο Σωκράτης στον Ιππία ……….

……..Είναι τής τύχης μου - αυτό πού λέω - βαριά λόγια νά ακούω άπό σάς καί νά μέ βάζετε μπροστά, βαριά καί άπό εκείνον. 'Ωστόσο ίσως είναι ανάγκη νά τά τραβώ δλα αυτά" γιατί ποιος ξέρει άν μέ τόν τρόπο αυτόν δέν έχω ωφέλεια ; Λοιπόν έγώ πιστεύω, 'Ιππία, πώς έ'χω ώφεληθή άπό τή συναναστροφή μέ σας τους δύο  γιατί πιστεύω πώς ξέρω τί θέλει νά πή ή παροιμία πώς τά δμορφα είναι δύσκολα.

Εικόνα 2:Τόρμος - Εντορμία. (ΥxΠ_65x35 εκ.) Αλουμίνιο, Χαλκός, Ξύλο.

 Βασίλης Σέντζας _ Εξάμηνο 4ο _ Εργαστήριο 3ο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.       Ναούμ Γκάμπο, «Η κατασκευαστική ιδέα στην Τέχνη».

2.       Καζιμίρ Μάλεβιτς, «Σουπρεματισμός».

3.       Πλάτωνος - Ιππίας Μείζων, μετάφραση Χρήστου Καρούζου, Ι.Θ. Κακριδή, Θεσσαλονίκη 1973.

4.       Ο Πλάτων και η Τέχνη, Οι πλατωνικές απόψεις για το ωραίο και τις εικαστικές τέχνες, Μανόλης Ανδόνικος, Νεφέλη 1984.

5.       CIRCLE, INTERNATIONAL SURVEY OF CONSTRUCTIVE ART, J. L. Martin, Ben Nicholson, N. Gabo, Praeger Publishers, New York – Washington.

6.       ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ -  Γ΄ Τάξη Γενικού Λυκείου- Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων Πολιτισμού και Αθλητισμού_ Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διάφαντος».

7.       Τα φτερά μιας ΜΕΓΑΛΗΣ αρχιτεκτονικής _ Ε.Σ.Σ.Δ. (1917 – 1930), Διάλεξη για το τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δ.Π.Θ., επιμέλεια : Zωή Ευριδίκη.

8.       Η Ιστορία της Φιλοσοφίας _ Umberto Eco – Riccardo Fedgriga – Ελληνικά Γράμματα.

9.       Οι σημειώσεις του μαθήματος « Από την Παραστατική στην Ανεικονική Τέχνη. Η εικαστική σκέψη στις αρχές του 20ου αιώνα.» - Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών – Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας - Θωμάς Ζωγράφος.