Καρναβαλική γιορτή και ήθη αυτονομίας στο Totontepec της Οαχάκα

Στα απόνερα της διάλεξης του Χούλιο Μπρόκα.

Το πανηγύρι του Αγίου Σεβαστιανού στο Totontepec, Οαχάκα
To Anyukojm Totontepec βρίσκεται στη Σιέρρα Νόρτε της Οαχάκα, στην περιοχή της ιθαγενικής φυλής Mixe, τέσσερις ώρες βορειοδυτικά από την πόλη. Ξεκινήσαμε την Παρασκευή το μεσημέρι για το πανηγύρι της γιορτής του Αγίου Σεβαστιανού που κορυφώνεται το Σάββατο 23 Ιανουαρίου κάθε χρόνο, αλλά η γιορτή και οι προετοιμασίες αρχίζουν στο χωριό ήδη από την Τρίτη. Δεν ήταν σίγουρο ότι θα βρίσκαμε εισιτήρια με το μικρό κόμπι που κάνει τη διαδρομή μέσα από τον παλιό και γεμάτο στροφές δρόμο και ανηφορίζει σε υψόμετρο 2.000 μέτρων. Υπήρχαν δύο επιλογές, ή να βρούμε εισιτήριο κατευθείαν για το χωριό ή να πάρουμε το κόμπι για Ayutla, από εκεί άλλο λεωφορειάκι για San Jose Cinantequilla και μετά να περπατήσουμε τρεις ώρες μέχρι το Totontepec. Τελικά ήμασταν τυχεροί. Φτάσαμε την Παρασκευή στις 5 περίπου το απόγευμα σε μια ατμόσφαιρα εκρηκτική, όπου το φαγητό, ο χορός, το ποτό και η συνεύρεση των ανθρώπων δημιουργούσαν μια παράλληλη χωροχρονική πραγματικότητα περικυκλωμένη από τις ομίχλες των ιερών βουνών των Μίχε, στην κορυφή των οποίων δεσπόζει o Cerro de la Mitra.

Αυτονομία και αυτοδιαχείριση
Το Τοτοντεπέκ έχει ως σύστημα διακυβέρνησης τα Ήθη και Έθιμα (Usos y Costumbres) των κατοίκων του, δηλαδή ένα ειδικό παραδοσιακό καθεστώς αυτονομίας που για πολλές ιθαγενικές κοινότητες βρίσκεται σε ευθεία αντιπαράθεση με τους νόμους του κράτους και καταφέρνει να διατηρεί τις δικές του ξεχωριστές κοινωνικές νόρμες. Για τις ιθαγενικές κοινότητες αυτό σημαίνει ότι εκεί υπάρχει κυβέρνηση του λαού, από τον λαό και για τον λαό με βασικό πυλώνα των κοινοτιστικών σχέσεων την λαϊκή συνέλευση στην οποία λαμβάνονται όλες οι αποφάσεις με συναίνεση. Σημαίνει επίσης πως τα πολιτικά κόμματα και οι υποψήφιοί τους δεν έχουν καμία δικαιοδοσία ούτε εξουσία, πως κατά τη διάρκεια των εκλογών ποτέ δεν φτάνουν κάλπες στο χωριό, πως απαγορεύονται οι προεκλογικές εκστρατείες και οι προπαγανδιστικές αφίσες των πολιτικών υποψηφίων και πως στην περίπτωση που κάποιος τοιχοκολλήσει κάποια ανακοίνωση ή αφίσα πολιτικού κόμματος σε δημόσιο κτίριο κάθε χωριανός έχει το δικαίωμα να την σκίσει με τη δικαιολογία ότι αυτοί οι χώροι χρησιμοποιούνται μόνο για σημαντικές ανακοινώσεις. Αν κάποιος έχει προτίμηση σε κάποιο πολιτικό κόμμα μπορεί να τοιχοκολλήσει προπαγανδιστικό υλικό μόνο στον ιδιωτικό του χώρο, δηλαδή αποκλειστικά μέσα στο σπίτι του. Αυτό το παραδοσιακό αυτόνομο σύστημα αυτο-κυβέρνησης προβλέπει την επιλογή μέσω της λαϊκής συνέλευσης Προέδρου, Επιτρόπου, Συμβούλων και Πολιτοφυλακής (topiles) για έναν χρόνο, καθήκοντα τιμητικά χωρίς μισθό, αποζημιώσεις ή άλλες οικονομικές απολαβές και «δώρα». Σε πλήρη αντίθεση με ό,τι έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε και κυρίως να θεωρούμε φυσικό στις δυτικές αστικές δημοκρατίες των προνομίων των πολιτικών, όσοι εκλέγονται αλλά δεν ζουν στο χωριό (πολλοί μένουν στην πόλη της Οαχάκα ή σε άλλες πόλεις του Μεξικού ή ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες ως μετανάστες) είναι υποχρεωμένοι, εφόσον τους ορίσει η λαϊκή συνέλευση, να εγκαταλείψουν εργασία, οικογένεια και ασχολίες και να μετοικήσουν στο χωριό για ένα χρόνο προκειμένου να συνεισφέρουν στην κοινότητα. Κατά τη διάρκεια αυτού του χρόνου, η οικογένεια αλλά και η ίδια η κοινότητα είναι αυτή που συντηρεί τις εκλεγμένες αρχές. Αυτό σημαίνει βασικά, ότι η θέση του Προέδρου ή οποιασδήποτε δημοτικής αρχής δεν προσδιορίζει καμία επιπλέον εξουσία καθώς οι αποφάσεις συνεχίζουν να λαμβάνονται από τη συνέλευση, αντίθετα αποτελεί προσφορά και σκληρή άμισθη εργασία για ένα χρόνο στην κοινότητα, η οποία κυβερνά, ελέγχει και διατηρεί το δικαίωμα να καταγγείλει οποιονδήποτε ενεργεί για το προσωπικό του συμφέρον. Ο δεύτερος βασικός πυλώνας των σχέσεων της κοινότητας είναι το τέκιο (tequio), δηλαδή η συλλογική εργασία (συνεργασία) μέσω της προσφοράς υλικών και προσωπικής εργασίας για κοινοτικά έργα, σχολεία, δρόμους κ.λπ., είναι δηλαδή η βασική αρχή της αμοιβαιότητας και της χαρισματικότητας που χαρακτηρίζει τις κοινοτιστικές σχέσεις και δεν αποσκοπεί απλώς στην εξασφάλιση της επιβίωσης των φτωχών ιθαγενικών κοινοτήτων, αποτελεί επίσης τον ουσιαστικό τρόπο διατήρησης και ενδυνάμωσης των σχέσεων αυτονομίας και αυτοδιαχείρισης. Η τρίτος βασικός πυλώνας είναι η παραδοσιακή φιέστα του Αγίου Σεβαστιανού, μια καρναβαλική λαϊκή γιορτή που οργανώνεται μέσα από την αλληλοπροσφορά όλης της κοινότητας, όπου όλα επιτρέπονται, όπου οι ρόλοι των δύο φύλων ανατρέπονται και όλα κινούνται τρελά και σχεδόν αχρονικά στο ρυθμό της μουσικής από τις παραδοσιακές μπάντες (τέσσερις αυτή τη φορά, η μία του χωριού και οι άλλες τρεις από τις γειτονικές κοινότητες) που παίζουν σε όλο το χωριό, στους δρόμους και στα σπίτια, επειδή το Τοτοντεπέκ “se nace, se vive y se muere con la música” (γεννιέται, ζει και πεθαίνει με τη μουσική).

Φιέστα
Τις τρεις μέρες που μείναμε στο Τοτοντεπέκ ο χρόνος σταμάτησε ή απλώς δεν είχε καμία σημασία. Ξαφνικά μπήκαμε σε μια παράξενη δίνη ενέργειας, που ακόμη και όσοι έχουν ζήσει παραδοσιακές γιορτές σε ελληνικά χωριά είναι δύσκολο να αντέξουν και που σίγουρα στα μάτια και την καρδιά ενός συμβατικού δυτικοευρωπαίου προκαλεί απλώς πανικό ή τρόμο. Καθώς όλο το χωριό είναι ή συμπεριφέρεται σαν μια οικογένεια, για τρεις μέρες περιδιαβαίναμε τα σπίτια συγγενών και φίλων για να φάμε, να πιούμε και να κοιμηθούμε όπου μας έβρισκε η γιορτή. Το φαγητό ξεκινούσε από τις 8 ή 9 το πρωί και συνεχιζόταν καθʼ όλη τη διάρκεια της ημέρας περίπου με τη συχνότητα της μιας ώρας. Ήταν αδύνατο να προσπαθήσεις να αρνηθείς στις θείες που έρχονταν με τα πιάτα γεμάτα και με την επιτακτική φωνή ότι πρέπει να το φας όλο επειδή στο σπίτι δεν έχουν κότες για να τους δίνουν το πεταμένο φαγητό. Ο καφές είναι παραγωγή του χωριού και τον φτιάχνουν σε συνδυασμό με τσάι-λεμόνι, ένα βότανο με πλατιά φύλλα τσαγιού και γεύση λεμονιού και είναι απλώς ο καλύτερος τρόπος να ξυπνήσεις μετά από την μακρά οινοποσία της νύχτας. Το ποτό επίσης αρχίζει από το πρωί και οι πρώτες σταγόνες του ποτηριού πάντα πέφτουν στο έδαφος για την pachamama (τη μητέρα γη). Κατά τις 10 το πρωί φτάνουν οι πρώτες μπύρες μετά, μαζί με το δεκατιανό, έρχεται το σπιτικό κονιάκ από ζαχαροκάλαμο με γεύση άγριου σταφυλιού, ενδιάμεσα με το μεσημεριανό συνεχίζουν οι τεκίλες, οι μπύρες, τα μεσκάλ ή οι αυτοσχέδιες «μπόμπες» (συνδυασμός κονιάκ με μπύρα που ζυμώνεται μέσα στον οργανισμό και διατηρεί τη μέθη για ώρες) και συνεχίζεται έτσι όλη η μέρα μέχρι το βράδυ, με φαγητό το απόγευμα κατά τις 7 και μετά πάλι κατά τις 11 πριν τη βραδινή φιέστα στο στάδιο του μπάσκετ στο κέντρο του χωριού. Εκεί παίζουν όλες οι προσκεκλημένες ορχήστρες, διαφορετικές κάθε βράδυ και ο χορός και το ποτό κρατάει μέχρι τις 6 το πρωί. Η μουσική παράδοση σε όλη την περιοχή είναι τεράστια και οι παραδοσιακές ορχήστρες επίσης δεν πληρώνονται, η παρουσία τους είναι δείγμα αμοιβαίας προσφοράς και σεβασμού μεταξύ των κοινοτήτων. Εφόσον η μπάντα του Τοτοντεπέκ παρευρεθεί στη γιορτή των άλλων χωριών οι ορχήστρες τους έχουν την υποχρέωση να έρθουν κι αυτές και να ανταποδώσουν. Η γιορτή κορυφώνεται την Παρασκευή το βράδυ με τις λάμψεις από τη βροχή των πυροτεχνημάτων έξω από την εκκλησία του Αγίου Σεβαστιανού, ενώ όλα τα απογεύματα οργανώνονται διάφορα θεάματα, ροντέο με ταύρους, τελικός αγώνας ομάδων μπάσκετ της περιοχής ή μουσικός διαγωνισμός ανάμεσα στις ορχήστρες.
Οι λιγοστές ώρες ύπνου, όπου βρίσκαμε αδειανό ή κρεβάτι με λίγο χώρο, σχεδόν με τα ρούχα, επειδή είχε επιπλέον άπειρο κρύο, για κάποιο λόγο έδιναν την απαραίτητη δύναμη να συνεχίσουμε με τον ίδιο ρυθμό και την επόμενη μέρα. Κάναμε βάρδιες στο πλύσιμο των άπειρων πιάτων, βοηθούσαμε στο ψήσιμο της τορτίγιας και συνεχίζαμε πίνοντας, τρώγοντας και χορεύοντας. Οι ορχήστρες περνούσαν από το ένα σπίτι στο άλλο και σταματούσαν στους δρόμους οργανώνοντας μικρά τοπικά γλέντια που δεν τελείωναν ποτέ, οι γυναίκες έκαναν παρέες πίνοντας, χορεύοντας και προκαλώντας τους άντρες με απίστευτα σεξουαλικά πειράγματα, σπάζοντας το στερεότυπο της εξαρτημένης και υποταγμένης συζύγου, το φως της μέρας χανόταν αλλά όλα παρέμεναν απλώς ίδια, ενταγμένα στο ίδιο ξέφρενο ρυθμό, ένα ξεχείλισμα ανατρεπτικού γέλιου, ανθρώπινης χαράς και μοιράσματος που για όσους έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε ελευθερία τη μοναξιά και την αποξένωση της ζωής στη μεγαλούπολη μοιάζει απλώς κάτι τρελό, παράφορο. Αλλά αυτό σημαίνει ζωή και σχέση με τη φύση μέσα στα κοινωνικά πλέγματα των ιθαγενικών κοινοτήτων, όπου το «άτομο» έχει στην πραγματικότητα πολύ μικρή θέση, σημαίνει αυτονομία, πάθος, αμοιβαιότητα, μοίρασμα, εγγύτητα, χαρά και δέσμευση απέναντι σε όσους μας συντροφεύουν στη ζωή. Είναι μια εικόνα, μια αίσθηση και μια γεύση που μένει χαραγμένη στο μυαλό.

Κατερίνα Νασιώκα
Οαχάκα, 24.1.2012