Φλώροι Εικαστικοί: Η τέχνη ως σκεπτόμενο σώμα

Η τέχνη ως σκεπτόμενο σώμα

Της Γλύκας Διονυσοπούλου

Εικαστικός – Υποψήφια Δρ. Ιστορίας της Τέχνης

Τι συμβαίνει όταν η τέχνη γίνεται «ζωντανή»; Όταν παύει η στατική σχέση με τον θεατή και μετατρέπεται σε άμεση και διαδραστική τέχνη με το κοινό; Πως αντιλαμβάνεται ο θεατής την αμεσότητα της επικοινωνίας και την ζωντανή εμπειρία που προσφέρει μια αντίστοιχα «ζωντανή» τέχνη; Πως μπορεί να ορίσει τόσο ο καλλιτέχνης, όσο και το καλλιτεχνικό κοινό μια τέχνη πολυδιάστατη όπως αυτή της performance;

Σύμφωνα με μελετητές όπως ο Heathfield η μεταστροφή της τέχνης στο event και την ενέργεια του σώματος αποδεικνύουν την ανάγκη της σύγχρονης τέχνης για το «ζωντανό», όπου στόχος είναι πλέον η αμεσότητα της επικοινωνίας, η διάδραση με τον θεατή και η εισβολή στον δημόσιο χώρο. Από την αρχή της εμφάνισής, τη δεκαετία του ΄60, της η τέχνη της performance ταυτίστηκε με την έννοια της ζωντανής πράξης, όπου ο καλλιτέχνης σε ζωντανό χώρο και χρόνο εκθέτει το σώμα του σε μια έκφραση που βρίσκεται σε άμεση συνομιλία με τον θεατή. Πότε, όμως, μια πράξη ορίζεται ως performance art; Σύμφωνα με τον Richard Schechner όλες οι ανθρώπινες πράξεις είναι συμβολικές, άρα, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα θα μπορούσε να μετατραπεί σε performance, με την προϋπόθεση να τοποθετηθεί μέσα σε κάποιο πλαίσιο που να ξεχωρίζει από την συνηθισμένη ζωή. Οποιαδήποτε, λοιπόν, ανθρώπινη εμπειρία που διαδρά με το περιβάλλον μπορεί να οριστεί ως performance art. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Rosalle Goldberg είναι μια «ζωντανή τέχνη από καλλιτέχνες».

Η καλλιτεχνική σκέψη είναι μια απεριόριστα ελεύθερη σκέψη. Τι γίνεται όμως με το σώμα του καλλιτέχνη; Κατά πόσο ο νους επικρατεί πάνω στην υλική διάσταση του ατόμου; Πόσο δεσμεύει η σκέψη την ελεύθερη έκφραση του σώματος; Πώς μπορεί ο καλλιτέχνης να αποκτήσει την απόλυτη πνευματική και σωματική ελευθερία;

Η performance art έρχεται να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα αποκαθιστώντας την παρουσία του σώματος στο έργο του καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης αντιμετωπίζει τον εαυτό σου ως μια ολότητα, όπου νους και σώμα γίνονται ένα και επανατοποθετούνται ως σκεπτόμενο σώμα. Αυτή, όμως, είναι μια διαδικασία περίεργη και απαιτητική για κάθε καλλιτέχνη. Η διαδικασία παραγωγής κάθε εικαστικού έργου αποτελεί μια πράξη όπου ο καλλιτέχνης δημιουργεί, αναστοχάζεται, αλλάζει στοιχεία του έργου, διαμορφώνει εκ νέου, μέχρι να νιώσει την εμπειρία της πραγματικής δημιουργίας. Όταν ολοκληρωθεί το έργο τελειώνει και η δική του διαδρομή και μένει η εμπειρία της απόλαυσης του αποτελέσματος.

Για να οριστεί μια καλλιτεχνική διαδικασία ως επιτυχής θα πρέπει ο καλλιτέχνης να προβληματίζεται διαρκώς γύρω από το «πως» και το «γιατί» της τέχνης του. Πρέπει να ξεκινά την διαδικασία της παραγωγής του έργου, αλλά σε κάθε στάδιο να επιστρέφει σκεπτόμενος αυτό που πράττει, προκειμένου να αντιληφθεί τις αστοχίες του, να αναδιαμορφώσει την όλη διαδικασία και να σταματήσει μόνο όταν η εμπειρία του αποκτήσει την μέγιστη αισθητική αξία. Η μέγιστη αισθητική αξία είναι η συνείδηση της πραγματικής δημιουργίας. Είναι η πορεία που ολοκληρώνει την εμπειρία του καλλιτέχνη.

Στην performance art όλη η παραπάνω καλλιτεχνική διαδικασία και πορεία προς την συνείδηση της δημιουργίας διαμορφώνεται μέσα από όρους «ζωντανής» εμπειρίας, τόσο από πλευράς του καλλιτέχνη, όσο και των θεατών. Ο καλλιτέχνης χτίζει το έργο του μπροστά στο κοινό. Βιώνει την ίδια εμπειρία της καλλιτεχνικής εμπειρίας που περιγράψαμε παραπάνω – με τις δοκιμές, τους στοχασμούς, τις διορθώσεις – αλλά όλο αυτό εκτεθειμένο σε κάθε εξωτερική παρέμβαση που μπορεί να επηρεάσει την διαδικασία και το τελικό αποτέλεσμα της δράσης. Εκθέτει την ολότητά του στο κοινό. Κάθε στιγμή είναι καθοριστική. Κάθε κίνηση σημαντική. Κάθε αντίδραση αλληλεπιδραστική. Κάθε επιλογή διαμορφωτική. Αναπτύσσει με τον εαυτό του και τους γύρω μια ενέργεια που θέτει τη διαδικασία της δράσης σε ζωντανή αμφίδρομη σχέση που μπορεί να επηρεάσει και να μεταβάλει κάθε αρχικό προγραμματισμό. Και όσο μεταβάλλεται ο προγραμματισμός, μεταβάλλεται και η εμπειρία του καλλιτέχνη. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η performance art επιχειρεί με τον πιο βιωματικό τρόπο να φέρει τον καλλιτέχνη στην συνειδητοποίηση της ολότητάς του. Εκεί διαμορφώνεται ένα Εγώ, που ως σκεπτόμενο σώμα προσπαθεί να ορίσει την κοινωνική του ύπαρξη και να προσδιορίσει την πολιτική του υπόσταση.

Αναπόφεκτα, λοιπόν, προκύπτει ο επόμενος προβληματισμός γύρω από τον δυϊσμό σώματος και νόησης. Όταν μια εικαστική πράξη ξεφεύγει από τα όρια του νου και φτάνει στην σωματοποίηση αρχίζει να παίρνει ξεκάθαρες πολιτικές διαστάσεις, καθώς συνδέει τη σωματική εμπειρία με κοινωνικούς παράγοντες. Το σκεπτόμενο σώμα αρχίζει να αποκτά πολιτική διάσταση κουβαλώντας, πλέον, το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης για τον κόσμο και την ισχυρής άποψης γύρω από πολιτικοκοινωνικά ζητήματα. Αρχίζει να γίνεται διαμαρτυρία. Η καλλιτεχνική δημιουργία αποκτά τώρα κίνηση, λόγο και επιτέλεση. Όπως θα υποστηρίξει μιλώντας για το happening o Tadeusz Kantor, Πολωνός καλλιτένχης, συγγραφέας και σκηνοθέτης, «ένα ζωγραφιστό αντικείμενο σε έναν πίνακα δεν είναι επικίνδυνο. Επικίνδυνο γίνεται όταν εισχωρήσει ανάμεσά μας σε οποιοδήποτε θεατρικό ή μη χώρο».

Αντίστοιχη είναι και η λειτουργία της δρομικής performance, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Ξάνθη τον Αύγουστο του 2019, από την εικαστικό Γλύκα Διονυσοπούλου, με τον τίτλο «ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΕΣΜΩΤΗΣ». Το θέμα της είναι η γυναικεία χειραγώγηση στα παραδοσιακά κοινωνικά πλαίσια και στους ρόλους που της έχουν ανατεθεί (σύζυγος, μητέρα, νοικοκυρά), αλλά και η προσπάθεια χειραφέτησής της μέσα από μια προσωπική επαναδιαπραγμάτευση και ιεράρχηση των προτεραιοτήτων της.

Ανάλογη ήταν και η θεματική της παράλληλης έκθεσης έργων της στην Balkan Art Gallery, με την οποία συνδέθηκε η performance. Στην παρούσα έκθεση συμμετείχαν τέσσερις νέοι καλλιτέχνες. Στα έργα της εικαστικού από τη συγκεκριμένη έκθεση απεικονίζονται πρόσωπα, που δομούνται από άπειρες αλληλοδιασταυρωνόμενες λεπτές γραμμές από χρωματιστά στυλό πάνω σε καμβά ή με ξηρή χάραξη πάνω σε πλέξιγκλας. Τα εικονιζόμενα πρόσωπα συνιστούν μια εκλεκτική προσωπική μυθολογία με καθαρά προσωπικές αναφορές για την ίδια την καλλιτέχνιδα. Μπροστά τους και γύρω τους πλέκονταν νήματα, άλλοτε ως γραμμές και άλλοτε ως σκιές και αόρατα όντα. Στα συγκεκριμένα έργα κυριαρχεί η γυναίκα ως εικαστικό υποκείμενο που αναμετράται με τη μνήμη της. Από παιδάκι μέχρι ώριμη γυναίκα, αλλού πιο έμμεσα και αλλού πιο ξεκάθαρα, προβάλλονται οι πολλαπλοί και απαιτητικοί κοινωνικοί της ρόλοι.

Για την performance επιλέχθηκε ο χώρος της κεντρικής πλατείας της Ξάνθης, ίσως το πιο πολυσύχναστο σημείο της πόλης, ιδιαίτερα το βραδάκι, όταν και πραγματοποιήθηκε. Ο στόχος ήταν η όλη δράση να «εισβάλλει» απροειδοποίητα στον δημόσιο χώρο, σ’ ένα απροετοίμαστο κοινό, ώστε να προκαλέσει προβληματισμό και αντίδραση. Μάλιστα, η καλλιτέχνης τοποθετήθηκε στο κέντρο της πλατείας και όχι σε κάποια απόμερη γωνία, ώστε η θέασή της να είναι εύκολη από παντού. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν είχε πραγματοποιηθεί ανάλογη performance στο παρελθόν. Επομένως, το κοινό της Ξάνθης ήταν αμύητο σε ανάλογα δρώμενα, δίχως να έχει εξοικειωθεί με τους κώδικές της performance. Συνεπώς, η όλη δράση είχε κι έναν οιονεί εκπαιδευτικό ή μυητικό χαρακτήρα σε μια άλλη μορφή τέχνης.

Φορώντας ένα λευκό φόρεμα, ξυπόλυτη και κρατώντας δύο πλεκτά chemin de table (τα γνωστά μας σεμεδάκια), τοποθέτησε την καρέκλα της στη μέση της πλατείας. Αφού κάθισε, με αργές και τελετουργικές κινήσεις δημιούργησε δυο μεγάλες θηλιές και έδεσε τα δύο σεμεδάκια στα πόδια της. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα κινητοποιήθηκε η προσοχή των περαστικών και των θαμώνων της πλατείας. Άρχισαν να αναρωτιούνται τι κάνει και να υποθέτουν… πως είναι μια νύφη, μια ηθοποιός ή απλώς τρελή. Σε λίγα δευτερόλεπτα συγκεντρώθηκαν δεκάδες άτομα γύρω. Μόλις έδεσε τα σεμεδάκια στα πόδια της, σηκώθηκε και ξεκίνησε μια αργή και τελετουργική πορεία προς την Balkan Art Gallery, η οποία απέχει 200 περίπου μέτρα από την κεντρική πλατεία. Προχωρούσε κι έσερνε τα σεμεδάκια σαν κατάδικος που κουβαλά την τιμωρία του. Τα σεμεδάκια, δεμένα στα πόδια της, συμβολίζουν τους παραδοσιακούς ρόλους, που αποδέχεται η γυναίκα και την περιχαρακώνουν. Η γυναικεία ψυχοσύνθεση στην κοινωνία μας συνθλίβεται από τα στερεότυπα και τις πατριαρχικές δομές. Η γυναίκα αντιμετωπίζεται από πολλούς ως ένα ευάλωτο κοινωνικό πρόσωπο, ένα τραγικό μοτίβο, άλλοτε φοβισμένο θύμα, άλλοτε πιστή σύντροφος, άλλοτε περιθωριακή με όλη την κατακραυγή του κόσμου πάνω της. Δεν είναι εύκολο να ξεφύγει. Καθώς προχωρούσε προς τον εκθεσιακό χώρο, ο κόσμος ακολουθούσε από πίσω, περίεργος για την εξέλιξη του δρωμένου. Συνέχιζαν να υποθέτουν για την ταυτότητα και τον στόχο της όλης δράσης. Εκείνη τη στιγμή δεν τους άκουγε, καθώς φαινόταν απόλυτα προσηλωμένη στο δρώμενο που εκτυλισσόταν, σαν να βίωνε αντανακλαστικά όλο το άχθος της γυναικείας συμμόρφωσης στις κοινωνικές επιταγές. Υπήρξε μια κατάσταση ενσυναίσθησης σε υψηλό βαθμό.

Μόλις έφθασε στην Balkan Art Gallery, την υποδέχθηκε η Ποίηση. Ο ποιητής Γιώργος Δελιόπουλος απήγγειλε στίχους ποιημάτων της Χριστίνας Καραντώνη, από τη συλλογή της Σε κλοιό σώματος (Εκδόσεις του Φοίνικα, 2016). Η ποίηση της Καραντώνη έχει όλα τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης γυναικείας ποιητικής γραφής, όπου αναδεικνύονται ο πάσχων έρωτας, η μοναξιά και το ευπαθές της γυναικείας ψυχοσύνθεσης. Καθώς πλησίαζε στον εκθεσιακό χώρο, την συνόδευε η απαγγελία τριών ποιημάτων της Καραντώνη. Στο τέλος, κάθισε σε μια καρέκλα μπροστά από τα έργα της, ανάμεσα σε δυο καμβάδες με την ολόσωμη μορφή της ίδιας γυναίκας σε δύο διαφορετικές εκδοχές. Η γυναίκα είναι ηλικιωμένη, γυμνή, καθισμένη σε μια καρέκλα, ή οποία όμως δεν εικονίζεται. Η στάση του σώματός της αποπνέει μια σιγουριά και αυτοπεποίθηση, δίχως ίχνος αιδούς ή συστολής για τη γυμνότητά της. Μιαν ανάλογη στάση πήρε κι η καλλιτέχνης, καθισμένη σε μια καρέκλα, κατ’ αντιστοιχία προς τη γυναικεία μορφή των έργων της. Ο ποιητής Γιώργος Δελιόπουλος ολοκλήρωσε την απαγγελία με ποίηση της Χριστίνας Καραντώνη.

Στη συνέχεια, της έδωσε ένα ψαλίδι και η καλλιτέχνης έκοψε τις κλωστές από τα δεμένα σεμεδάκια, που την κρατούσαν δέσμια της παράδοσης και κάθισε λυτρωμένη. Σ’ έναν χώρο ανανεωμένης σκέψης και πρωτοπορίας, όπως οφείλει αν είναι ένας χώρος τέχνης, η Γυναίκα αποτινάσσει τα αβάσταχτα «πρέπει» της κοινωνίας.

Η πρόσληψη της δρομικής performance από το κοινό της Ξάνθης είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αρκετοί έκαναν πολλούς από τους παραπάνω συνειρμούς, προβληματίστηκαν και συγκινήθηκαν από ανάλογα προσωπικά τους βιώματα. Πολλοί ήταν ενθουσιασμένοι, άλλοι έκπληκτοι, κάποιοι απορημένοι, όλοι όμως με τον τρόπο τους συμμετείχαν στην πραγματοποίηση ενός τέτοιου καλλιτεχνικού δρώμενου, κάτι που υπογραμμίζει την ανάγκη να «εισβάλλει» ακόμη περισσότερο η τέχνη στη δημόσια ζωή των επαρχιακών πόλεων. Αυτές οι πόλεις αρχίζουν και οικοδομούν μια σύγχρονη, ανοιχτή και ανανεωτική αστική κουλτούρα. Επομένως, τέτοιες δράσεις είναι πλέον καλοδεχούμενες και σίγουρα ωριμάζουν την καλλιτεχνική συνείδηση των πολιτών.

Επιμέλεια Φωτογράφισης: Κατερίνα Γεωργανά