Φλώροι Εικαστικοί: Τεκμηρίωση Διπλωματικής εργασίας/ ΘΕΚΛΑ ΚΑΤΣΙΑΜΗ Ιούνιος 2018

Λεπτομέρεια, Αυτοπροσωπογραφία, ακρυλικά και κόλλα σε καμβά, 1 x 1 m, 2018

ΘΕΚΛΑ ΚΑΤΣΙΑΜΗ
ΜΕΤΑ-ΜΟΡΦΩΣΗ

Θέμα και περιγραφή της ιδέας

Στο επίκεντρο της πτυχιακής εργασίας βρίσκεται η εικαστική απόδοση των γηρατειών ως μια σκληρή, επώδυνη δοκιμασία για τον καθένα. Ένα θέμα που απασχόλησε αρκετούς καλλιτέχνες και το οποίο ανάγεται στην αρχαιότητα. Με αφορμή αυτό το θέμα, χρησιμοποίησα σαν τίτλο τον όρο «μεταμόρφωση», λέξη ελληνική που ξεκίνησε από τον αρχαίο ελληνικό όρο «μεταμορφόω», που σημαίνει «μεταβάλλω την μορφήν τινός». Κεντρική ιδέα αποτέλεσε η σκληρή πραγματικότητα της φθοράς, η «περίεργη» αυτή ομορφιά του ανθρώπου, όταν πλέον γεράσει και αλλάξει η εξωτερική του εμφάνιση ραγδαία. Η συναισθηματική σχέση με τους παππούδες και τις γιαγιάδες μου με επηρέασε στην επιλογή του θέματος και γενικά τη ζωγραφική μου πορεία τα τελευταία χρόνια. Το θέμα που προτείνω, όμως, ξεφεύγει από το ατομικό βίωμα του καλλιτέχνη και γίνεται βίωμα και του θεατή.

Συγκεκριμένα, με ενδιαφέρει να καταγράψω την ιδιαίτερη αυτή φθορά στο ηλικιωμένο πρόσωπο και σώμα με τη δική μου παρέμβαση για υπερβολή. Για τη σχέση του θεατή με το έργο και την επικοινωνία μεταξύ τους, σαν στόχο θα έχω το έργο μου να απευθύνεται στον κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο, προσπαθώντας να δώσει τροφή για προβληματισμό και σκέψη. Ο οπτικός αποδέκτης να παρασυρθεί και να ταξιδέψει στον χρόνο, να έρθει αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό, με τα δικά του ενδεχομένως γηρατειά, να φορτιστεί συναισθηματικά και να προβληματιστεί. Θα αναπτυχθεί έτσι μια «συνομιλία» με την πραγματικότητα, που η απεικόνιση της θα εμπλουτιστεί με λεπτομέρειες και περιγραφικότητα.

Αυτοπροσωπογραφία, ακρυλικά και κόλλα σε καμβά, 1 x 1 m, 2018

Θεωρητικό πλαίσιο

Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί αντικείμενο μελέτης σε διάφορες επιστήμες. Έχει ταυτιστεί με επιστήμες (ιατρική) οι οποίες επισημαίνουν τη βιολογική βάση και προσπαθούν να ελέγξουν τη λειτουργία και ανάλυση του. Παράλληλα με την ιατρική όμως υπάρχει και η κοινωνική διάσταση. Το σώμα αποκτά μια σειρά από κοινωνικά χαρακτηριστικά με την ένταξη του στην κοινωνία τα οποία εγγράφονται επάνω του αποτελώντας στη συνέχεια βασικά στοιχεία της υπόστασης του. Η κοινωνική διάσταση του σώματος έχει αναπτυχθεί ήδη από πολύ παλιά. Τα τελευταία χρόνια, οι τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές διαμορφώνουν ένα νέο πλαίσιο πρόσληψης του σώματος για την κατανόηση του οποίου απαιτείται εμπλουτισμός απόψεων. Οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν ριζικά την ύπαρξη του ανθρώπινου σώματος (προσθετική ιατρική, πλαστική, μεταμοσχεύσεις οργάνων και μελών του σώματος, εμφυτεύσεις μηχανημάτων, καθετήρων ακομα και κινητα, η Βιντεοκλήσεις κλπ) τεχνητές μορφές ύπαρξης οι οποίες προκύπτουν από τη μίξη του ανθρώπινου με το μηχανικό-τεχνητό ανθρωποειδές.

Ο κάθε άνθρωπος διατηρεί στα διαδοχικά στάδια καταστροφής του, μια «εσωτερική» λογική αποδόμησης, που επιβεβαιώνει κατά κάποιο τρόπο το σύστημα «κατασκευής» του. Το ανθρώπινο σώμα όπως και όλα τα πράγματα γύρω μας αν δεν συντηρούνται, φθείρονται. Η γήρανση του δέρματος είναι μια απολύτως φυσική και αναπόφευκτη διαδικασία. Αυτό που συμβαίνει με την πάροδο του χρόνου είναι ότι η παραγωγή των ουσιών αυτών μειώνεται, με αποτέλεσμα το δέρμα μας να γίνεται πιο λεπτό και πιο εύθραυστο και τελικά να σπάει. Στα σημεία αυτά εμφανίζονται λεπτές γραμμές, οι οποίες με τον καιρό βαθαίνουν και γίνονται ρυτίδες, σαν ένα οργανωμένο πλέγμα διαδρομών, σαν ένα δίκτυο γραμμών, τα οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι αντιστοιχούν με τις κοιλότητες που υπάρχουν και μέσα στο σώμα μας.

Το φαινόμενο της ερείπωσης, το οποίο αναντίρρητα σε ένα ευρύ πλαίσιο συνδέετε με την φθορά του δέρματος που μελετώ, φέρνει στην επιφάνεια ο Κούρος Πάνος στην διατριβή του για την αισθητική του αρχιτεκτονικού ερειπίου, ο οποίος με βοήθησε σε μια εννοιολογική σύνδεση. «Εξαιτίας της φθοράς που επιφέρει ο χρόνος δεν απαντάται μόνο στα αρχιτεκτονικά έργα αλλά σε κάθε έργο τέχνης στο μέτρο που αυτό

χρειάζεται ένα υλικό μέσο για να υπάρξει... Ο χρόνος αλλοιώνει κάθε αντικείμενο που έχει κατασκευαστεί από τον άνθρωπο όπως και κάθε δημιούργημα της ίδιας της φύσης». Το σώμα δεν αποτελεί μια στατική βιολογική πραγματικότητα αλλά ένα κοινωνικό φαινόμενο το οποίο εναλλάσσετε σύμφωνα με την κοινωνία στην οποία μελετάται και αναλύεται. Το ανθρώπινο σώμα είναι μια φυσική-κοινωνική-κατασκευασμένη ύπαρξη η οποία δεν παραμένει στατική αλλά εξελίσσεται σε μια πορεία η οποία σταδιακά τείνει από το βιολογικό σώμα στο δυνητικοποιημένο. Δυνητικοποιημένο σώμα ας θεωρήσουμε αξιωματικά και το σώμα που πρόκειται να παρέρθει..

Όλα αυτά που ειπώθηκαν παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα, μια ανθρωποκεντρική απεικόνιση τόσο στις επιστήμες όσο και στην τέχνη.

«Σύμφωνα με τον Πλίνιο των Πρεσβύτερο, που γράφει στο δεύτερο ήμισυ του 1^ουμΧ αιώνα όλοι συμφωνούν ότι (η ζωγραφική) ξεκίνησε από το σχεδιασμό με γραμμή του περιγράμματος μιας ανθρώπινης σκιάς..» Όλες οι άλλες αναπαραστατικές εκδοχές από την ιστορική αφηγηματική ζωγραφική των ακαδημαϊκών ως τα ελάσσονα είδη της τοπιογραφίας ή της νεκρής φύσης αποτελούν μεταγενέστερα εφευρήματα.

Στην περίπτωση αυτή συγκεκριμένα, στο επίκεντρο βρίσκετε το πορτρέτο που ουσιαστικά είναι ένα σύνολο απεικονισμένων χαρακτηριστικών κάποιου ανθρώπου ή αποδομημένα χαρακτηριστικά του, που ακριβέστερα αυτό σημαίνει και προσωπογραφία. Το πορτρέτο το συναντάμε από πολύ παλιά, όπου ανάλογα με τον πολιτισμό και τις τάσεις της εποχής, η σημασία του διαφοροποιείται. Τότε λίγοι ευνοούνταν και είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν το πορτρέτο τους, όπως βασιλιάδες, θεοί και άλλα προνομιούχα άτομα. Αυτό με τους αιώνες άλλαξε και βλέπουμε διάφορες ανθρώπινες μορφές να απεικονίζονται σε πορτρέτα και ακόμα αργότερα σε σκηνές της καθημερινότητάς τους. Τα ξακουστά πορτρέτα Φαγιούμ της Αιγύπτου (1^ος -3^ος αιώνας μ.Χ.), τα οποία ονομάστηκαν έτσι από την περιοχή όπου βρέθηκαν, είναι τα πορτρέτα όπου απεικονίζονται ανθρώπινα πρόσωπα και σκοπός ήταν να τοποθετηθούν πάνω στο πρόσωπο της μούμιας όταν πέθαινε ο εικονιζόμενος. «Τα πορτρέτα των Φαγιούμ είναι φορείς της πιο εμφανούς ύπαρξης αλλά και τις ακόμη πιο εύθραυστης δυνατότητας πάντα όμως με το αίτημα της αθανασίας διεσταλμένο στο βλέμμα τους».

Αναφορές σε άλλους καλλιτέχνες

Οι επιρροές είναι κάτι σύνθετο και ξεκινάμε από εικόνες αλλά και παραστάσεις που μένουν στη μνήμη μας ακόμα και από την παιδική μας ηλικία. Σίγουρα με τη μελέτη της Ιστορίας της Τέχνης έχω επηρεαστεί από τεχνοτροπίες καλλιτεχνών ελλήνων και ξένων, χωρίς να μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς της επιρροή στην δική μου εικαστική δημιουργία. Αυτοί είναι, ο Lucian Freud, ο Vincent Van Gogh, ο Ρέμπραντ Χάρμενσοον φαν Ράιν και η Judy Takacs. Ο ιδιαίτερος και ξεχωριστός ρεαλισμός του καθενός, τα χρώματα, τα πορτρέτα και η ανατομία των μορφών, αποτυπώνονται μοναδικά στα έργα τους με ανάμικτες τεχνικές.

«Δε ζωγραφίζω ανθρώπους για το τι μοιάζουν ούτε αντίθετα προς το τι μοιάζουν, αλλά για το πώς συμβαίνει να υπάρχουν». Ο Lucian Freud, ζωγράφος του ρεαλισμού με τα ιδιαίτερα πορτρέτα περιτριγυρίζει περισσότερο τη διαδικασία μελέτης μου. Επιρροές και κοινά χαρακτηριστικά συνάντησα στα μορφικά στοιχεία, στα ανθρωποκεντρικά έργα, στα ομαδικά πορτρέτα πλάι σε ατομικά ή γυμνά σώματα και στην απόδοση ανάγλυφης πάστας υλικού σε μερικά από αυτά. Μια πραγματικότητα χωρίς επιτηδευμένη ωραιοποίηση και εξιδανίκευση.

Ο γνωστός ως Ρέμπραντ με τα αξιοθαύμαστα ρεαλιστικά του έργα, άφησε την ιστορία της ζωής του μέσα από τις πάνω από 80 αυτοπροσωπογραφίες του που ξεκινούν από τα νιάτα του μέχρι και την φτώχεια των γηρατειών του. Ζωγράφισε των εαυτό του στα βαθιά γεράματα αλλά και όλα τα μέλη της οικογένειας του όπως για παράδειγμα τον πατέρα του σαν έναν ηλικιωμένο και με άγρια όψη άντρα, και την μητέρα του σαν μια πολύ ηλικιωμένη και εξασθενημένη, σχεδόν άρρωστη γυναίκα. Εμπνεύσεις του, που ταυτίζονται με τις δικές μου ιδέες και σκεπτικά.

Ο Βαν Γκογκ, εμπνεόταν και ζωγράφιζε από αυτά που είχε μελετήσει και ήξερε καλά, περί ανατομίας και ανθρωπίνων μορφών αλλά όπως αναφέρεται στο βιβλίο «Πινακοθήκη διασήμων ζωγράφων», «Εκτός απ’ τα λουλούδια με τα έντονα χρώματα, ο Van Gogh αρχίζει ν’ απεικονίζει στους πινάκες του ανθισμένους κήπους, μύλους που του θύμιζαν την παιδική του ηλικία». Τα ερεθίσματα που παρέχουν οι μνήμες του βαν Γκογκ στο έργο του, ταυτίζονται με τη βιωματική προσέγγιση του θέματος μου.

Άλλη μια καλλιτέχνης της οποίας το έργο έχω μελετήσει είναι της Judy Takacs. Εικονιστική ζωγράφος, γνωστή για τη ρεαλιστική δουλειά της. Δουλεύει κατά βάση ανθρωποκεντρικά έργα με χρώμα, λεπτομέρειες και ιδιαίτερες πινελιές. Σε σχέση με την δική μου ζωγραφική δουλειά, εντοπίζω μια κάπως κοινή προσέγγιση στα μορφικά στοιχεία, στις πτυχώσεις και γραμμές που χρησιμοποιεί στα γερασμένα πορτρέτα της, τα οποία απλώνονται σε μεγάλο εύρος του καμβά.

Ένα στήσιμο που δεν έγινε

Μεθοδολογία

Βασικοί πρωταγωνιστές στο έργο μου είναι ανδρικές και γυναικείες, ρεαλιστικές μορφές, σε επιβλητικά πορτρέτα, αποδομένα ως γυμνά σώματα, με πλήθος στάσεων και διαφορετικών μεγεθών. Η κλίμακα των μορφών που εφαρμόζω εξαρτάται από την υπάρχουσα ιδέα και το τυχαίο που μπορεί να προκύψει τη στιγμή της υλοποίησης. Με οδηγό τη μνήμη, τη φαντασία, αλλά και την καθημερινή παρατήρηση πορεύομαι και εμπνέομαι να δημιουργώ τα έργα μου. «Θα έλεγε κανείς ότι η ζωγραφική από μνήμης παρέχει μεγαλύτερη δημιουργία στο δημιουργό, ελευθερία για ζωγραφική έκφραση χωρίς τους περιορισμούς που ορίζονται από εξωτερικές αφετηρίες… Εξάλλου η μνήμη δεν είναι ξέφραγο αμπέλι. Αντίθετα αποτελεί μια εξαιρετικά περιφραγμένη ιδιοκτησία του καθενός μας, η οποία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στον εσωτερικό μας βίο». Συνήθως ξεκινώ χωρίς κάποιο προσχέδιο και δημιουργώ ένα παιχνίδι από φόρμες, γραμμές, πτυχώσεις από χρώματα για την αρχή και το στήσιμο του έργου. Στην πορεία και την εξέλιξη των έργων μετά από πολλούς πειραματισμούς, μια τεχνική που με βοήθησε να αποδώσω ακόμα καλύτερα το αλλοιωμένο και ρυτιδιασμένο πρόσωπο ή σώμα ήταν η τεχνική με σπάτουλα. Αναμιγνύω κόλλα και μπογιές και δημιουργώ όγκους σε μερικά από τα έργα με έντονο το στοιχείο της γραμμής. Το φόντο πολλές φορές μοιάζει ανύπαρκτο σε συνδυασμό με τις μορφές που απλώνονται σε μεγάλο εύρος του καμβά. Άλλοτε με σκούρα ή φωτεινά χρώματα φτιάχνω ένα «αυστηρό» φόντο, χωρίς να έχει πολλά να πει, με στόχο την ανάδειξη του κεντρικού θέματος του πίνακα.

Σχετικά με τον χώρο που διάλεξα να εκτεθούν τα έργα, η πορεία που θα ακολουθείται για την παρατήρηση τους θα είναι ένας μικρός περίπατος στον χώρο του ΚΑΠΗ, όπου τα έργα θα βρίσκονται σκόρπια σε διάφορες αίθουσες, έτσι ώστε ο θεατής, κινούμενος στον χώρο, να βιώσει τη διαδικασία και να κατακλυστεί από συναισθήματα. Ακριβώς σε αυτά τα χαρακτηριστικά κτίζεται μια εκθετική ανύψωση της οντότητας που πλησιάζει την απώτερη βιολογική ηλικία. Χωρίς να το αναλύσω θεωρώ ότι ως κοινωνικός δράστης με τις εικαστικές αναπαραστάσεις του δέρματος του σώματος διεισδύω σε μια κοινωνική δομή (ΚΑΠΗ) και αναπροσανατολίζω το άλυτο και το λυμένο του δικαιώματος να γηράσκεις . Αυτή η συνθήκη με φέρνει πολύ κοντά στο να πραγματοποιήσω και να ενεργοποιήσω ένα βίωμα γύρω από την γήρανση αλλά να δυνητικοποιήσω το προσφερόμενο εικαστικό έργο, παρουσιάζοντας το σε ένα κοινό που αυτό-γκετοποιείτε αυτό-περιορίζετε και υποκειμενοποιεί την μεροληψία και την εγκατάλειψη σε κοινωνική πρόνοια. Το θέμα «μετά-μόρφωση» από μόνο του έχει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί η τρίτη ηλικία έχει φανερά τα σημάδια του εκφυλισμού και την υπόσχεση της εμπειρίας, μιας μετά την μορφή υπόσταση που όλοι ανήσυχα δυσκολεύονται να αποδεχτούν.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Ιστορία της Τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες, Εμμανουήλ Μελίτα. (2013), χ.τ, ΚΑΠΟΝ.

Μαθήματα Φιλοσοφίας, ΓΙΑΣΠΕΡΣ.Κ. (1978), Αθήνα: ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ

Μεταμορφώσεις του χρόνου (δοκίμιο 2), Μουρελος.Γ, χ.τ. : ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ

Πινακοθήκη διάσημων ζωγράφων VincentVanGogh, επιμ. ΣΧΙΝΑ.Α, Αθήνα: Αλκυών

Τα πορτρέτα του Φαγιούμ. Δοξιάδη, Ε. (1997). Αθήνα: Αδάμ.

Το ελληνικό πορτρέτο: εικόνα και μήνυμα. Κατσικούδης Ν. (2014), Αθήνα: Επίκεντρο.

Το Πορτρέτο και η κρίση της αναπαράστασης (2007, συλλογικός τόμος), επιμ. Μ. Καούκη, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.

Levy Pierre, Δυνητική πραγματικότητα, μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1999.