Σχήματα Μνήμης, Πτυχιακή Εργασία Όλγας Μοναχού

 

 

ΣΧΗΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ

 

Έρευνα πάνω σε μια ιδέα

 Πρόκειται για μια ιδέα του περιλαμβάνει στοιχεία ημερολογίου, αρχείου, χάραξης και αναπαραγωγής της μνήμης και εντάσσεται στη μικρή χειρονομία, στην καθημερινότητα, σε μια ατομική πραγματικότητα. Η επιλογή του καφέ ως πρωτογενούς υλικού εδράζεται στην καθημερινή συνήθεια που γίνεται συχνά τόσο μηχανικά ώστε να θεωρείται ασήμαντη. Κι όμως αυτή η καθημερινή επανάληψη της διαδικασίας του καφέ καθίσταται σημαντική και ο καφεπότης ή ο λάτρης του καφέ δυσκολεύεται ή ακόμα και αδυνατεί να τη διακόψει ή να τη στερηθεί. 

Η αναπαραγωγή της μνήμης αναφέρεται στην ανάκληση στη μνήμη εικόνων και περιστατικών που έχουν ταξινομημένα αποθηκευτεί στον εγκέφαλο και τα οποία κάθε φορά που επανέρχονται ως εικόνες ή ως δρώμενα είναι πάντα ελαφρώς παραποιημένα, λαμβάνοντας υπόψη τη νευρο-φυσιολογική διαδικασία των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων στον εγκέφαλο και το συναπτικό δίκτυο όπου η εμπειρία αφήνει το ίχνος της. (Τα ίχνη της Εμπειρίας 2017, 87).

Η μικρή χειρονομία εδώ αντιδιαστέλλεται με τη μεγάλη χειρονομία η οποία σχετίζεται με την αισθητική του υψηλού και του μεγάλου, του υψηλού έργου τέχνης, το οποίο είναι εγνωσμένου κύρους και αξίας και προκαλεί δέος, ένα είδος σχέσης μεταξύ ανθρωπότητας και θεότητας, με την έννοια ότι αρχικά η τέχνη είχε ως στόχο την εγκαθίδρυση τρόπων επικοινωνίας με τη θεϊκή ουσία. (Σχεσιακή Αισθητική 2014, 40). Αντιθέτως, η μικρή χειρονομία συνδέεται με τη σχεσιακή αισθητική η οποία εστιάζεται στις διανθρώπινες σχέσεις και «απορρίπτει τις αξιώσεις αυτάρκειας της τέχνης καθώς και τα όνειρα μετασχηματισμού της ζωής από την τέχνη, αλλά παρ’ όλα αυτά επιβεβαιώνει μια ουσιώδη ιδέα: η τέχνη συνίσταται στην κατασκευή χώρων και σχέσεων» (Δυσφορία στην Αισθητική 2018, 35).

Οι εικόνες της καθημερινότητας είναι άμεσα συνδεδεμένες με την πραγματικότητα όπως ο καθένας τη βιώνει. Οι απλές καθημερινές εικόνες τείνουν στη σημερινή εποχή να χάσουν την οπτική αποτύπωση στη μνήμη μας εφόσον το μέγεθος και η πληθώρα των εικόνων που προτείνει το απείρως καταναλωτικό περιβάλλον καταλαμβάνουν μεγάλο χώρο στο υποσυνείδητο και στην οπτική μας αντίληψη. Αντιστέκομαι σ’ αυτό και αποτυπώνω μια απόλυτα δική μου εικόνα, απλή και καθημερινή, προσδιορισμένη από το στοιχείο του τυχαίου, έτσι όπως τα ίχνη του καφέ επιλέγουν να σταθούν στα τοιχώματα του φλυτζανιού του καθημερινού καφέ.

Το έργο αυτό διαχειρίζεται τη χρονικότητά του και μοιάζει σε ένα βαθμό με τα ραντεβού τέχνης του Marcel Duchamp, ο οποίος είχε αποφασίσει ότι όποιο αντικείμενο εμφανιζόταν μπροστά του σε μια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας θα γινόταν αυτομάτως το «ready made» αντικείμενο που θα χρησιμοποιούσε στη σύνθεσή του.

 

Θεωρητική Τεκμηρίωση

Παρατηρούμε ότι η μνήμη αποτελείται από ένα σύνολο εικόνων αρχειοθετημένων στον εγκέφαλο με ένα τρόπο ώστε να μπορεί κανείς εύκολα ή δύσκολα να ανασύρει κάποια που σχετίζεται με μια πραγματικότητα παρελθόντος χρόνου. Άλλωστε, όπως αναφέρει ο Wittgenstein «Η εικόνα είναι ένα μοντέλο της πραγματικότητας» (Tractatus Logico – Philosophicus 1978, 50).

Ενώ παραδεχόμαστε ότι η μνήμη είναι μια παραποιημένη εκδοχή της παρελθούσης πραγματικότητας, πρέπει επίσης να παραδεχτούμε ότι και σε παρόντα χρόνο υπάρχουν διαφορετικές πραγματικότητες για τον καθένα: μία η αντικειμενική και περιγράψιμη  και μία η υποκειμενική, μια δική μας προβολή πάνω στην πραγματικότητα. Στη μεν πρώτη αντιλαμβανόμαστε το υπαρκτό  ενώ η δεύτερη γίνεται «φασματική πραγματικότητα» όπου το φασματικό εισάγει το μη υπαρκτό, έννοιες που αναλύει ο Walter Benjamin (Αστερισμός) και απαντώνται και στον Theodor W. Adorno. Τα σημεία όπου η μία πραγματικότητα συναντάται με την άλλη αποτελούν τα σημεία του «αστερισμού». (Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και τα νέα μέσα 2019, 104).

Με όρους «αστερισμού» το έργο μου ευρίσκεται σε σημείο κατάφασης στη διάδραση των καμπυλών της αντικειμενικής πραγματικότητας και της φασματικής πραγματικότητας, σε σημείο δηλαδή όπου οι δύο πραγματικότητες ενώνονται και εξηγώ: ο σχηματισμός του ίχνους του καφέ είναι ένα τυχαίο και πραγματικό γεγονός ενώ η εικόνα που εγώ δημιουργώ από αυτό ανήκει στη δική μου υποκειμενική πραγματικότητα και ως προς την αρχική θέαση και την αποτύπωση της αρχικής εικόνας με τη φωτογράφιση και ως προς την περαιτέρω επεξεργασία της. (Αισθητική θεωρία 2000, 290).

Σε σχέση με την κριτική λειτουργία της τέχνης, το έργο τόσο στην παραγωγή εικόνων όσο και στην αναφορά του στην συνθήκη της μνήμης εντάσσεται στα κατά Rancière τέσσερα μείζονα σχήματα της σύγχρονης έκθεσης: το παιγνίδι, την απογραφή, τη συνάντηση και το μυστήριο κυρίως μέσω της επιδίωξής του να δημιουργήσει σχέσεις πάνω στη βάση σχημάτων – εικόνων που προκύπτουν από μια τυχαιότητα και την απογραφή της. Η αναπαραστατική διαδικασία σ’ αυτό υπονομεύεται δίνοντας βήμα στο τυχαίο, το καθημερινό, το απροσδιόριστο-αυτό που ούτως ή άλλως υπάρχει ανάμεσα σ’ εμάς και την πραγματικότητα όπως επίσης και ανάμεσα στο περιεχόμενο που προτείνει ο καλλιτέχνης και στο περιεχόμενο που αντιλαμβάνεται ο θεατής. (Το τυχαίο ως μέθοδος 2018).

Το έργο αυτό φιλοδοξεί να αναπτύξει στενότερες σχέσεις με τους θεατές και ενδεχόμενους συνδημιουργούς σε ένα από τα επόμενα στάδια επεξεργασίας και έκθεσης. (Ο χειραφετημένος θεατής 2015).

 

Αναφορές σε άλλους δημιουργούς και ερευνητές

 Οι κατηγορίες των δημιουργών και ερευνητών που αποτελούν αναφορά για το έργο διαφέρουν ανάλογα με τη θεματολογία ή τον τρόπο δημιουργίας του έργου τους.

Από αυτούς που ασχολήθηκαν με τη μνήμη και την καταγραφή της κορυφαίος είναι ο  Marcel Proust για τον οποίο η μνήμη αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και πρόκληση για την εικαστική έκφραση των αναζητήσεων του λογοτέχνη: «οι αναμνήσεις δεν αντιπροσωπεύουν με ακρίβεια την πραγματικότητα. Αντ’ αυτού κάθε ανάμνηση αποτελεί ατελές αντίγραφο όσων συνέβησαν, φωτοαντίγραφο του φωτοαντιγράφου της πολυγραφημένης πρωτότυπης φωτογραφίας». (Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας 2008).

Το τυχαίο και το ready made ή το υποβοηθούμενο ready made (Top 10 ‘Readymade’ artworks 2020) με κυριότερους εκπροσώπους τον Marcel Duchamps και τον Μan Ray καθώς και τον Γιώργο Λαζόγκα με έναν άλλο τρόπο, άσκησαν σημαντική επιρροή ως προς το τυχαίο σχήμα της δημιουργίας του πρωτογενούς υλικού του έργου.

Σύγχρονοι καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με το ημερολόγιο ή την καθημερινή καταγραφή όπως ο On Kawara (Japanese painter and conceptual artist 2020) κυρίως με το έργο του “I got up" (1968-1979), o Tanaka Tatsuya (Japanese Artist Creates Beautiful Miniature Dioramas Using Everyday Objects And Tiny Figurines 2015) με το online calendar, o Tim Vyner (Εικαστικός ρεπόρτερ στην Αθωνική Πολιτεία 2014) με το εικαστικό ρεπορτάζ του στην Αθωνική Πολιτεία,  o Ed Rusha (Ed Ruscha and the Art of the Everyday, 2020)  με τη δημιουργία των έργων του από τις εικόνες της καθημερινότητας και η Lorraine Loots (Cape Town's Miniature Artist, ‘365 Paintings for Ants’, 2019) με το έργο της «365 postcards for Ants» αποτελούν σημαντική αναφορά.

Καλλιτέχνες που ενέταξαν τη χρήση των οθονών και τη σύνθεσή τους στο έργο τους, όπως ο Nam June Paik, (Ιστορία της Τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες 2013) αποτέλεσαν έμπνευση για τη δημιουργία και προβολή των εικόνων του έργου με τη μορφή κινούμενων εικόνων ενός ημερολογίου που δεν το θυμάται κανείς.

Δημιουργοί και ερευνητές που ασχολήθηκαν με τον καφέ συνομιλούν με το έργο και αναδεικνύουν το λογοτεχνικό, εικαστικό αλλά και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον του χώρου (Καφεποσία και κουπολογία, το ενέργημα και η ταξινόμηση 2019) που καταλαμβάνει το ιδιαίτερο αυτό ρόφημα στο χώρο, στο χρόνο και στις συνήθειες μας.

 

Μεθοδολογία και Υλοποίηση της εικαστικής εργασίας

 Κάθε μέρα πραγματοποιείται μια ιδιωτική επιτέλεση: ο καφές φτιάχνεται με τον απλό παραδοσιακό τρόπο του ψησίματος του ελληνικού καφέ και το σερβίρισμά του γίνεται πάντα στο ίδιο σχήμα και χρώμα φλυτζανιού. Στη συνέχεια, και αφού ο καφές έχει καταναλωθεί, ελέγχονται τα σχήματα που έχει δημιουργήσει. Κάθε φορά είναι διαφορετικά. Το πιο ενδιαφέρον μέρος των σχημάτων που έχουν δημιουργηθεί μέσα στην κοίλα επιφάνεια του φλυτζανιού φωτογραφίζεται.

Η καθημερινή καταγραφή των σχεδίων του καφέ αποκτά την έννοια του ημερολογίου

Η φωτογραφία απεικονίζει την πραγματική μορφή του σχήματος που άφησε ο καφές σε μια συγκεκριμένη μέρα. Έτσι η ημέρα αυτή παίρνει ένα σχήμα από ένα συγκεκριμένο υλικό. Το σχήμα αυτό πολλές φορές είναι η μόνη διατηρημένη μνήμη της ημέρας εκείνης. Εφόσον φωτογραφηθεί το φλυτζάνι με τα σχέδιά του, φυλάσσεται σε ειδικό χώρο αφού έχει αριθμηθεί με ημερολογιακή σειρά. Εδώ εμφανίζεται η έννοια και η πρακτική του αρχείου. Πρόκειται για το αρχείο ενός υλικού το οποίο είναι καταγεγραμμένο και φυλάσσεται.

Ακόμα και αν θυμηθούμε τα γεγονότα μιας μέρας σημαντικής για μας ή μιας μέρας που για κάποιο λόγο άφησε πιο έντονα σημάδια στη μνήμη μας, οι μνήμες μας δεν έχουν την ακρίβεια της πραγματικότητας. Πάντα μας διαφεύγει κάτι και πάντα κάτι διαφοροποιείται. Κάθε φορά που ανακαλούμε στη μνήμη μας ένα γεγονός πάντα αυτό εμφανίζεται με μια μικρή διαφοροποίηση. Η δε διαφοροποίηση μπορεί να αυξάνεται μέχρι του σημείου να ανακαλούνται στη μνήμη πράγματα τελείως διαφορετικά από αυτά που στην πραγματικότητα συνέβησαν. Επίσης, μπορεί να ανακαλούμε στη μνήμη μας όχι γεγονότα που βιώσαμε αλλά ονειρικές προσδοκίες μας ή προσδοκώμενες καταστάσεις. Ακόμα  μπορεί να έχουμε δημιουργήσει ως εικόνα στο μυαλό μας τις διηγήσεις άλλων ανθρώπων και να τις εντάσσουμε σαν μνήμες γεγονότων που έχουμε βιώσει εμείς.

Έτσι, η φωτογραφία που λήφθηκε τη συγκεκριμένη ημέρα δέχεται μια επεξεργασία κατά την οποία της αφαιρείται η αποτύπωση της υλικότητας του σχήματος και απομένει μόνο η σχηματική περιγραφή. Οι σχηματικές περιγραφές των ημερών ενός μήνα ομαδοποιούνται και παρουσιάζονται ως ένα ενιαίο έργο αποτελούμενο από πολλά μικρότερα.

Η χάραξη είναι έννοια συγγενική προς τη μνήμη: «αυτό το γεγονός έχει χαραχτεί τόσο βαθιά στη μνήμη μου», είναι μια συνηθισμένη φράση για έντονα βιώματα. Επειδή στη χαρακτική υπάρχει η αντιστροφή των χρωμάτων, το λευκό γίνεται μαύρο και αντιστρόφως, όπως γίνεται με τα αρνητικά των φωτογραφιών, η αντίστροφη αποτύπωση του σχήματος της ημέρας εκείνης θα έχει μεταβληθεί τόσο ώστε να είναι το αντίθετο πλην όμως συγγενικό του αρχικού σχήματος. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι  μήνες ενώνονται σε τρίμηνα, υπονοώντας έτσι τις τέσσερις εποχές, τα εξάμηνα ή τους δώδεκα μήνες ενός ημερολογιακού έτους.

          

                              

                 

                                     

   

Η χάραξη πραγματοποιήθηκε με βαθυτυπία σε τσίγκο. Οι διαστάσεις  κάθε μήτρας που χαράχτηκε είναι 10Χ15εκ., μια διάσταση συνηθισμένη για εκτύπωση κλασικών φωτογραφιών ενώ το διάστημα του χαρτιού γύρω και κυρίως κάτω από την εκτύπωση αποτελεί αναφορά σε φωτογραφίες polaroid. Η αναπαραγωγή του κάθε έργου είναι δυνατή ανάλογα με το τιράζ που είναι δυνατό να καθοριστεί σε μελλοντικό χρόνο. (Για το έργο τέχνης 2013).

                              

                                 

 

Στην ψηφιακή του επεξεργασία το έργο δημιουργεί ένα stop motion video, κάθε καρέ του οποίου είναι επεξεργασμένο ως σύνθεση σχηματική και χρωματική. Η προβολή των videos γίνεται μέσα από ξεχωριστές οθόνες, ταξινομημένες με τρόπο τέτοιο που να παραπέμπει στην ταξινόμηση των αποθηκευμένων μνημονικών στοιχείων.

 

 

                                                

Βιβλιογραφικές αναφορές

 

Εμμανουήλ, Μ. (2013). Ιστορία της Τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες. Αθήνα: Εκδόσεις Κάπον.

Λαζόγκας, Γ. (2018). Το τυχαίο ως Μέθοδος. Αθήνα: ΕΜΣΤ.

Ράπτη, Γ. & Συμεωνίδης Θ. (2019). Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και τα νέα μέσα. Αθήνα: Νεφέλη.

Adorno, W.T. (2000). Αισθητική Θεωρία (Λ. Αναγνώστου Μετάφ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Ansermet, F. & Magistretti P. (2015). Τα ίχνη της εμπειρίας (Β. Βακάκη, Μετάφ., Η. Κούβελας, Επιστ.Επιμ.). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Benjamin, W. (2013). Για το έργο τέχνης (Α. Οικονόμου, Μετάφ.). Αθήνα: Πλέθρον.

Bourriaud, N. (2014). Σχεσιακή Αισθητική (Δ.Γκινοσάτης, Μετάφ., Επιστ.Επιμ.). Αθήνα: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

Lehrer, J. (2008). Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας (Γ.Δήμας, Μετάφ., Α.Μπουκάλα, Επιμ.). Αθήνα: ΑΒΓΟ

Rancière, J. (2015). Ο χειραφετημένος θεατής (Α. Κιουπκιόλης, Μετάφ.). Αθήνα: Εκκρεμές.

Rancière, J. (2018). Δυσφορία στην Αισθητική (Θ.Συμεωνίδης, Μετάφ., Κ. Καψαμπέλη, Επιμ.). Αθήνα: Εκκρεμμές.

Wittgenstein, L. (1978). Tractatus Logico – Philosophicus (Θ. Κιτσόπουλος, Μετάφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

 

Ηλεκτρονικές πηγές

Δελήμπαση Α.& Σιάνου Θ. (2019). Καφεποσία και κουπολογία, το ενέργημα και η ταξινόμηση. Εργασία στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Βόλος: Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://issuu.com/annadelimpasi/docs/

Μυρισιώτη Γ. (2014). Εικαστικός ρεπόρτερ στην Αθωνική Πολιτεία. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 28.12.2014. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://www.kathimerini.gr/797210/article/politismos/eikastika/eikastikos-reporter-sthn-a8wnikh-politeia

Das R. (2015). Japanese Artist Creates Beautiful Miniature Dioramas Using Everyday Objects And Tiny Figurines. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://www.scoopwhoop.com/world/mini-people-dioramas/

Ed Ruscha and the Art of the Everyday. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://www.tate.org.uk/art/artists/edward-ruscha-1882/ed-ruscha-and-art-everyday

Meet Lorraine Loots, Cape Town's Miniature Artist, ‘365 Paintings for Ants’. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://theculturetrip.com/africa/south-africa/articles/meet-lorraine-loots-cape-towns-miniature-artist/

On Kawara Artworks, Japanese painter and conceptual artist. Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://www.theartstory.org/artist/on-kawara/artworks/

Top 10 ‘Readymade’ artworks, Ανακτήθηκε 19 Ιουλίου 2020 από https://magazine.artland.com/top-10-readymade-works/

 

Φωτογραφικό υλικό

Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από προσωπικό αρχείο.