Η βάση της έκθεσης αρθρώνεται γύρω από μια νέα οντολογία της ύλης, που υπερβαίνει την παραδοσιακή αντίληψη της ως παθητικού υποστρώματος ή «πρώτης ύλης» για καλλιτεχνική διαμόρφωση. Εδώ, η ύλη αναγνωρίζεται ως ενεργός, ζωντανή, σκεπτόμενη και κοινωνικά φορτισμένη δύναμη.
Η έκθεση επιχειρεί μια μετατόπιση από την ουσιοκρατική θεώρηση της ύλης (ως νεκρού σώματος προς διαμόρφωση) σε μια δυναμική και συμμετοχική κατανόηση της, όπου η ύλη διαθέτει δική της βούληση και ρυθμό. Η ύλη, σύμφωνα με τη θεωρητική προμετωπίδα της επιμέλειας, δεν είναι σταθερή, αλλά διαδικαστική — μορφοποιείται, αποδομείται και επανασυντίθεται μέσα από αλληλεπιδράσεις με τον χρόνο, το περιβάλλον και την ανθρώπινη πράξη. Η θέση αυτή συνδέεται με σύγχρονες θεωρίες υλικότητας (new materialism, Jane Bennett, Karen Barad, Rosi Braidotti), που αντιμετωπίζουν την ύλη ως ενεργό παράγοντα και όχι ως παθηκό φορέα νοήματος
Σκέψεις γύρω από τον Υλισμό, τη Στέρηση και την Τέχνη
Στον πυρήνα του σύγχρονου θεωρητικού στοχασμού για την τέχνη βρίσκεται μια βαθιά αναθεώρηση της έννοιας της ύλης. Ο νέος υλισμός (new materialism) επιχειρεί να αποδομήσει τον παραδοσιακό δυϊσμό πνεύματος και σώματος, ιδέας και ύλης, προτείνοντας μια οντολογία όπου η ύλη δεν είναι παθηκό υπόστρωμα, αλλά ενεργός, σκεπτόμενη και αυτοοργανωμένη δύναμη. Η ύλη δεν «ανήκει» στον άνθρωπο, ούτε λειτουργεί ως απλό όχημα αναπαράστασης· διαθέτει δική της δυναμική, ρυθμό και βούληση.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η τέχνη δεν προσεγγίζεται πλέον ως πράξη επιβολής μορφής πάνω σε ένα αδρανές υλικό, αλλά ως διάλογος με την ίδια την υλικότητα του κόσμου. Ο καλλιτέχνης, περισσότερο συνεργός παρά κυρίαρχος, συνδιαμορφώνει τις διαδικασίες της ύλης, αποδεχόμενος την απρόβλεπτη, οργανική και συχνά αντιστασιακή φύση της. Η δημιουργία μετατρέπεται έτσι σε συμβίωση – μια διαδικασία όπου το έργο γεννιέται μέσα από τη σχέση ανθρώπου, υλικού και περιβάλλοντος.
Στον αντίποδα της αφθονίας και της υπερπαραγωγής που χαρακτηρίζει τον ύστερο καπιταλισμό, η στέρηση αναδύεται ως υπαρξιακή και αισθητική συνθήκη. Η στέρηση δεν είναι απλώς απουσία, αλλά μορφή αντίστασης – ένα άδειασμα που ανοίγει χώρο για άλλες μορφές παρουσίας και νοήματος. Η τέχνη που συνομιλεί με τη στέρηση αναδεικνύει το ανείπωτο, το φθαρτό, το ατελές. Επαναφέρει τη χειρονομία, το ίχνος, την έλλειψη ως φορείς νοήματος.
Η συνάντηση του νέου υλισμού με τη στέρηση παράγει μια βαθιά ηθική και αισθητική πρόταση: να αναγνωρίσουμε τη δύναμη του μη-ανθρώπινου, να ακούμε τη σιωπή των πραγμάτων, να βλέπουμε αξία εκεί όπου άλλοτε υπήρχε μόνο υπόλειμμα ή απόβλητο. Η τέχνη σε αυτό το πλαίσιο δεν λειτουργεί ως παράθυρο προς τον κόσμο, αλλά ως ενσώματη συμμετοχή μέσα του — ένας χώρος όπου η ύλη, η ενέργεια και η μνήμη συνδιαλέγονται.
Η δημιουργική πράξη, έτσι, δεν παράγει μόνο αντικείμενα αλλά μορφές σχέσης: ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, στο απτό και το νοητό, στο ανθρώπινο και το μη-ανθρώπινο. Σε έναν κόσμο κορεσμένο από εικόνες και υπερκατανάλωση, η καλλιτεχνική διερεύνηση της ύλης και της στέρησης προσφέρει έναν νέο τρόπο ύπαρξης — μια ποιητική της εγγύτητας και της επιβράδυνσης, όπου το μικρό, το εύθραυστο και το προσωρινό αποκτούν νέα υπόσταση.
περισσότερα εδώ
Όταν εξετάσουμε τις πιο συγκλονιστικές θεωρίες για την ύλη, η ποικιλία τους προκαλεί δέος. Από την αρχαία άποψη των Ελλήνων φιλοσόφων, όπου η ύλη ήταν αδιαφοροποίητη ουσία, περνάμε στην κλασική φυσική, όπου η ύλη θεωρείται αμετάβλητο συστατικό της ύπαρξης και χωρίζεται σε άτομα ή σωματίδια. Η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν ανατρέπει αυτή την εικόνα, αποκαλύπτοντας ότι η ύλη και η ενέργεια είναι εναλλάξιμες και ότι η μάζα δεν είναι απόλυτη, αλλά σχετική. Στη σύγχρονη κβαντομηχανική, η ύλη γίνεται ακόμη πιο μυστηριώδης· τα σωματίδια εμφανίζονται και εξαφανίζονται, η ύλη μπορεί να συμπεριφέρεται ως κύμα, και η παρατήρηση φαίνεται να επηρεάζει την ίδια την ύπαρξή της. Οι θεωρίες αυτές φέρνουν στο φως μια αλήθεια που μοιάζει παράδοξη: η ύλη δεν είναι απλώς σταθερή ουσία, αλλά δυναμικό, αλληλοσυνδεδεμένο φαινόμενο, που αντανακλά τις βαθύτερες δομές του σύμπαντος.
Μετα-ύλη. Η πρόθεση «μετα-» στην ελληνική γλώσσα υποδηλώνει πέρα, υπέρ, αλλαγή ή υπέρβαση. Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, όπως διατυπώνεται στον Αριστοτέλη, το «μετά» χρησιμοποιείται συχνά για να δηλώσει κάτι που έρχεται μετά ή υπερβαίνει κάτι άλλο, όπως στη γνωστή έννοια της «Μετά Φυσικής» – η μελέτη αυτού που βρίσκεται πέρα από τη φυσική ύλη.
Συνδυάζοντας λοιπόν το «μετα-» με την «ύλη», δημιουργείται ένας όρος που μπορεί να εκφράζει την ιδέα μιας ύλης που υπερβαίνει τα παραδοσιακά όρια της φυσικής ύλης, που δεν περιορίζεται στο απτό ή μετρήσιμο, αλλά περιλαμβάνει δυναμικές, ενεργειακές, ή ακόμα και νοητικές διαστάσεις. Η Μετα-ύλη μπορεί να θεωρηθεί ως η εννοιολογική γέφυρα μεταξύ του υλικού και του υπερβατικού, της κλασικής ύλης και των πιο αφηρημένων, εν δυνάμει μορφών της ύπαρξης.
Υλισμός, Μεταβολική Ρήξη και Καλλιτεχνική Πράξη
Το θεωρητικό υπόβαθρο της έκθεσης «Μετά την Ύλη» εγγράφεται σε μια κριτική υλιστική οντολογία, που συνδυάζει σύγχρονες προσεγγίσεις του νέου υλισμού με έννοιες αντλημένες από τη μαρξιστική θεωρία. Στο επίκεντρο βρίσκεται η ύλη ως ιστορικό και κοινωνικό σώμα, φορέας μνήμης, εργασίας και φθοράς — όχι ως ουδέτερη επιφάνεια αλλά ως ενεργός συμμετέχων στη συγκρότηση του κόσμου.
Η έννοια της μεταβολικής ρήξης (Marx, Foster) διατρέχει υπόγεια το σκεπτικό της έκθεσης: η καπιταλιστική αποξένωση του ανθρώπου από τη φύση και τις ίδιες του τις υλικές συνθήκες ζωής μετασχηματίζεται εδώ σε πεδίο καλλιτεχνικής επανασύνδεσης. Η ύλη γίνεται ο τόπος όπου αποκαθίσταται προσωρινά η ροή ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρώπινο, στο παραγωγικό και το αισθητικό.
Μέσα από αυτήν την οπτική, η εργασία επανέρχεται ως αισθητική πράξη: η χειρωναξία, η επεξεργασία, η μεταποίηση γίνονται τρόποι επανενεργοποίησης της ύλης και ανανοηματοδότησης των υλικών αποβλήτων της παραγωγής. Ο χώρος της έκθεσης — ένα συσκευαστήριο φασολιών — αποκτά συμβολική λειτουργία, καθώς φέρει μέσα του τα ίχνη της κυκλικότητας παραγωγής–κατανάλωσης–φθοράς, λειτουργώντας ως σκηνή για τη μνήμη της εργασίας και τη φθορά του χρόνου.
Ο νέος υλισμός (Bennett, Barad, Braidotti) προσφέρει εδώ ένα θεωρητικό πλαίσιο που συναντά τη μαρξιστική προβληματική: η ύλη δεν είναι απλώς οικονομική κατηγορία, αλλά οντολογική συνθήκη· δεν είναι αδρανής, αλλά ενεργή, σκεπτόμενη και διαλογική. Μέσα στην καλλιτεχνική διαδικασία, η ύλη συμμετέχει ισότιμα στη δημιουργία, υποδεικνύοντας μια οικολογική και μετα-ανθρωποκεντρική αντίληψη του κόσμου.
Έτσι, το «Μετά την Ύλη» δεν σημαίνει υπέρβαση του υλικού, αλλά κριτική αναθεώρηση του ίδιου του υλισμού: μια επιστροφή στην ύλη ως ζωντανό πεδίο σχέσεων, αντιστάσεων και δυνατοτήτων· ως μέσο σκέψης και πράξης. Η έκθεση λειτουργεί ως πειραματική απάντηση στη μεταβολική ρήξη της σύγχρονης εποχής — ένα κάλεσμα να φανταστούμε εκ νέου τη σχέση μας με τον κόσμο μέσα από την ενεργό ζωή της ύλης.
Bennett, J. (2010). Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press. Μτφρ. στα ελληνικά: Bennett, J., Ζωντανή Ύλη: Μια Πολιτική Οικολογία των Πραγμάτων
Barad, K. (2007). Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning. Durham: Duke University Press. Μτφρ. στα ελληνικά: Barad, K., Συνάντηση με το Σύμπαν στη Μέση Διαδρομή: Κβαντική Φυσική και η Σύνδεση της Ύλης με το Νόημα.
Braidotti, R. (2013). The Posthuman. Cambridge: Polity Press. Μτφρ. στα ελληνικά: Braidotti, R., Μετα-ανθρωπισμός: Σκέψεις για την Υπερβατική Υπόσταση του Ανθρώπου.
Morton, T. (2016). Dark Ecology: For a Logic of Future Coexistence. New York: Columbia University Press. Μτφρ. στα ελληνικά: Morton, T., Σκοτεινή Οικολογία: Για μια Λογική Μελλοντικής Συνύπαρξης.
Marx, K., Foster, J. B. (1999). The Ecological Rift: Capitalism’s War on the Earth. New York: Monthly Review Press. Μτφρ. στα ελληνικά: Marx, K., Foster, J. B., Μεταβολική Ρήξη: Ο Καπιταλισμός και η Αντίθεση του στη Φύση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου