"Εικαστικός Πλακιάς 2017-2018" από τον Γιώργο Πανταζή

Τεκμηρίωση της μεταποίησης της αίθουσας εικαστικών, στο Δημοτικό σχολείο Πλακιά, κατά το σχολικό έτος 2017-2018

Τι είναι πραγματικό σε έναν χώρο; Το ερώτημα μπορεί να τεθεί και ως εξής: Τι είναι απραγματοποίητο σε έναν χώρο; Οι απαντήσεις είναι πάρα πολλές, όλες διαπραγματεύονται μια ικανότητα αντίληψης  της εικαστικότητας  πάνω στο απραγματοποίητο πραγματικό που επιχειρεί συνήθως η τέχνη. Έτσι προκύπτει η δυνατότητα  για μια  τέχνη που περιέχει και μια που περιέχεται. Μια τέχνη που  στεγάζει και για μια  τέχνη που στεγάζεται.

Περιβάλλον  λειτουργικό και ευέλικτο είναι εκείνο με ενεργοποιημένη την βιωματική αλληλεπίδραση του με τα πρόσωπα που δρουν και εργάζονται σε έναν χώρο. Περιβάλλοντας  χώρος ωραιοποιημένος, όμορφος και καλλωπισμένος είναι χώρος του φροντίζειν. Το φροντίζειν είναι μια οντολογική κατάσταση του χώρου, όπου ο σκοπός του περιεχομένου του αφορά πρόσωπα-οντότητες του κατοικείν. Πότε κατοικεί κάποιος έναν χώρο; Όταν  η δημιουργικότητα και το ποσοστό ανακάλυψης και αναζήτησης του αγνώστου φαίνεται απεριόριστα μεγάλη. 

Μπορεί κάποιος να φυλακιστεί σε ένα δωμάτιο με ξεκλείδωτη πόρτα όταν δεν δοκιμάσει το άνοιγμα της πόρτας προς όλες τις κατευθύνσεις υποστηρίζει ο Βιτγκενστάιν. Το πρόβλημα του σχετικισμού πραγματικού και απραγματοποίητου στο χώρο μπορεί να αρχίζει από την αδυναμία να δοκιμαστούν οι δυνατότητες του χώρου. Τοίχοι διάφανοι, τοίχοι αδιαπέραστοι και ταβάνια ευμετάβλητα και πατώματα που λιώνουν με τους μηχανισμούς της τέχνης είναι η διαφορά ανάμεσα στο πραγματικό και απραγματοποίητο, ανάμεσα στο παρατηρούμενο και το απαρατήρητο.

Οι διαφορές ανάμεσα σε ένα χώρο ανάπτυξης εικαστικών μαθημάτων με τρισδιάστατη λειτουργιά των οπτικών αισθήσεων  και ενός πραγματοποιημένου μεταποιημένου έργου τέχνης εντοπίζεται η διαφορά ανάμεσα στην τέχνη που στεγάζει και την τέχνη που στεγάζεται.

Αν στα δημόσια κτίσματα των κρατικών σχολείων ενδιαιτώνται, συνήθως τετραγωνισμένοι χώροι με αυτοσχέδια λειτουργικά έπιπλα δύσχρηστα στην αναλογικότητα των σωμάτων των μαθητών, κάνεις δεν περιμένει να εκφραστούν και να δημιουργήσουν καινοτόμα οι σχεδόν ασώματοι μαθητές ομολογούν, ότι είναι παιδιά γιατί ακριβώς μπορούν ακόμα να ανακατέβουν ακόμα τα χρώματα. Πως τα παιδιά θα καταφέρουν πιθανώς συμπτωματικά και ανακόλουθα με εξαιρετικές ή απειρότεχνες χρωματικές αναφορές να αδιαφορούν για το ταπεινό ή το μεγαλοπρεπές, το άρτιο ή το ελλιπές αρχιτεκτονικό περίβλημα, έτσι ώστε να συμβεί αυτό που επιθυμούν να στεγάσουν ή να επιστεγάσουν την τέχνη. Μπορεί με την εκτεταμένη ζωγραφική να υφίσταται μια εσωτερική συνοχή, μια δομική αντιστοιχία συχνά του έξω με το μέσα με χωρικές διευθετήσεις που δοκιμάζουν τις οπτικές φιλοξενίες και τις εικαστικότητες  που  αυτές οι διευθετήσεις εξυπηρετούν.

Αν ισχύει το δεύτερο  τότε γίνεται κατανοητό ως μορφή σκηνική και βιωματική όπου ενορχηστρώνονται πολλά και διαφορετικά επίπεδα εικαστικής εμπειρίας. Ένας εικαστικός ή αν θέλετε ένας οπτικός μηχανισμός ενεργοποιείται που κάνει τόσο τις εικαστικές, όσο και τις αρχιτεκτονικές επινοήσεις να αναπτύσσονται όχι μόνο παράλληλα αλλά υπάλληλα ή επάλληλα. Αλληλένδετες στεγασμένες σκηνικές εικαστικότητες προτείνουν χωρικές διευθετήσεις και λειτουργίες χωρίς διακριτικά στοιχειά( ενδείξεις- επιγραφές- ταμπέλες ) στα πλαίσια των δικών τους μελημάτων και η στεγάζουσα τέχνη π.χ. της αρχιτεκτονικής προσαρμόζει τα οικοδομικά της ευρήματα για να παράσχει ευκαιρίες για δημιουργία νέων σχηματισμών, νέων εικαστικών σημείων.

Πρέπει να εντοπιστεί εκείνο το σχήμα χώρων  καθημερινής χρήσης (αίθουσες διδασκαλίας) που εφόσον προσδιορίζουν την οικοδομική τους υπόσταση, συνδέονται πλέον με την εικαστική σκηνική τους ένταση, αναδεικνύοντας την καθημερινή λειτουργία ως τέλεση, ως πλάσιμο στιγμιαίας αλλεπάλληλης φανταστικής αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική γίνεται εικαστική διύλιση και η εικαστική αφασία του χώρου επαναλαμβάνει εκχωρήσεις χώρων και λειτουργιών ως πρόταση ανανέωσης και προσωρινότητας.

Το παράδειγμα του σχολείου του Πλακιά στην Κρήτη είναι εμπειρικά καταφανές, με δεδομένο ότι κάποιοι συσχετισμοί μέσα στην κοινωνία και το καθημερινό ανθρώπινο βίο υποδέχονται ή υποκινούν ανανεωτικές αλλαγές συγκλινουσών τεχνών. Αρχιτεκτονική και εικαστικά συντάσουνε Λειτουργική κάτοψη και Αδιαχώριστο χώρο,  Στεγασμένη χρήση και Σκηνική τέλεση μαθήματος καθώς και Οπτικό φραγμό και αορατότητα τοίχων. Δημιουργία ροών βάθους για να συνειδητοποιήσεις  του έξω. Αρχιτεκτονικό κέλυφος διάφανο. Κοινωνική ομογένεια του διαφορετικού σε συγκοινωνούντες χώρους. Επαλληλία του άσχετου. Μουσικότητα του χώρου και σιωπή ανορθωμένη. Πραγματικό και απραγματοποίητο. Εικονικό και ανεικονικό.      

Η τέχνη ανακαλύπτεται και δεν επιβάλλεται σύμφωνα με τον Μανό Χατζηδάκι. Έτσι ένα παιδί με το μάθημα των εικαστικών καλείται να ανακαλύψει την τέχνη και όχι να του επιβληθεί. 

Για ένα παιδί το παιχνίδι είναι το παν. Στην παιδική χαρά μόνο με την αίσθηση του μυστηρίου μπορείς να του εξάψεις την περιέργεια. Όπως το είχε όμορφα εμφυσήσει στον παιδικό κήπο του ο Δημήτρης Πικιώνης στην Φιλοθέη, δημιουργώντας ένα περιβάλλον με παλιές ψαρόβαρκες, καλύβες σαρακατσάνικου τύπου, γέφυρες και μικρές λιμνούλες. Ένας εξοπλισμός του φροντίζειν, μυστηριακός, εξερευνητικός, ο οποίος προσφέρει αυτοσχέδιο, εναλλακτικό, συλλογικό ή ατομικό και αυθόρμητο παιχνίδι.

Απλά υλικά οδηγούν το παιδί να ανακαλύψει το ίδιο το παιχνίδι που του ταιριάζει και θέλει, δημιουργώντας σενάρια τα οποία εκπαιδεύουν ολοκληρωτικά την υπόσταση του. Ο Πικιώνης με τρόπο εξακολουθητικό, ταυτόχρονα διακεκομμένο και  σημαίνοντα συμπαρασύρει νέα οικοδομικά και μορφολογικά παιχνίδια με αλλιώτικες κορυφώσεις και τεχνικές κατασκευών, ώστε να προσφέρει έδαφος με περιβάλλοντα ή κελύφη με τα οποία το παιδί μπορεί να συμμετέχει σε κατασκευαστικούς άθλους του απλού, του πρωτόγονου και του συναρμοσμένου.  

Έτσι και στην περίπτωση της αίθουσας εικαστικών του σχολείου Πλακιά ,για την αποκάλυψη της δημιουργικότητας διεγείρονται φυτολογικές και γεωπονικές λειτουργίες με ομοκεντρίες εξοπλισμού, ώστε η αρχέγονη λειτουργία της φύσης και του αιωνόβιου  δέντρου να  παραμείνει συναρπαστική.

Αρχικά, επιστρατεύτηκε  μια μπανανιά η οποία φυτεύτηκε στο κέντρο της αίθουσας. Γύρω από την μπανανιά απλώνεται ένας πάγκος εργασίας με ένα διαγώνιο χώρισμα ανάμεσα στο πορτοκαλί και ένα πολύ ανοιχτό γκρίζο πράσινο στους παρακείμενους τοίχους. Το πορτοκαλί λειτουργεί ως επιτραπέζιος καμβάς για την οπτική ανάδειξη του χρώματος της μπανανιάς και την καλύτερη συγκέντρωση των παιδιών στην εργασίας τους. Το γκρίζο πράσινο ηρεμεί την δύναμη του πορτοκαλί και δροσίζει φέρνοντας ισορροπία στην τριγωνική σύνθεση.

Στους τοίχους της αίθουσας απλώνεται μια περιμετρική τοιχογραφία η οποία αποτελείται από την έξω κορυφογραμμή των βουνών της περιοχής. Εσωτερικεύεται με αυτόν τον τρόπο η έξω θέα (Οπτικός φραγμός και Αορατότητα τοίχων, Δημιουργία ροών βάθους για να συνειδητοποιήσεις  το έξω,  Αρχιτεκτονικό κέλυφος διάφανο).

Η εικαστική τους απόδοση γίνεται μέσα από τετράγωνα διαφορετικών αποχρώσεων του πρασίνου. Είναι μια επιτέλεση  των  αρχαίων αρμονιών του Paul Klee, χρωματικές ασκήσεις από τις εκπαιδευτικές σημειώσεις  που ετοίμαζε για τους φοιτητές του στην σχολή του Bauhaus. Ο ουρανός είναι ζωγραφισμένος με σφουγγάρια δημιουργώντας μια αισθητική ακουαρέλας και  εικαστικής διαφάνειας. Κυριαρχεί η ώχρα και καταλήγει σε μια μπλε περιμετρική γραμμή εμπνευσμένη από Ιαπωνικά χαρακτικά. Οι χρωματικές αντιθέσεις είναι έντονες με μικρές διαβαθμίσεις παρόμοιων αποχρώσεων. 

Έτσι επιστρατεύονται πολλές διαφορετικές πολιτιστικές εντυπώσεις γύρω από την σύνθεση και το χρώμα, ώστε η εικαστικότητα να γίνει βίωμα στο παιδί. Το ζωγραφικό σκηνογράφημα διαρκεί και μπορεί να ανανεώνεται αέναα. Τα πραγματικά μεγέθη ολοκλήρου του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος ανάγονται στα μεγέθη του έξω τοπίου που δεν θα χωρούσε σε μια αίθουσα. Πλασματικός και πραγματικός χώρος εκεί υποχρεούνται να συντήκονται σχεδόν κυριολεκτικά, ώστε να συντίθενται κοινές συγκινησιακές εμπειρίες για το σύνολο των μαθητών και διδασκόντων. 

Αυτή η λειτουργία παραμένει μεστή απορροιών. Η δυσκολία να διακρίνεις το έξω με το μέσα, να συνειδητοποιήσεις το περατωμένο από το  διαπερατό, το ομοιογενές από το ανόμοιο  σταθμίζει μια συνείδηση για την ζωή και ενισχύει την άμεσα βιωμένη ευτυχία ή ενσυναίσθηση. Όλη η ιστορία της κοινωνικής συνείδησης «παίζεται» με παραπάνω από ένα τρόπους και περισσότερες από μια έννοιες. «Παίζεται»  γιατί τίποτα δεν μπορεί να αναπαρασταθεί ακριβώς, βρίθει από λάθη αποτελώντας συνοπτική εκδοχή που προτείνει επαναγόμενες ή επάλληλες ανατροπές και αναπλάσεις. 

Από την αυθεντική μπανανιά μέχρι τον κάθετο κάναβο χρωματικής χαρτογράφησης των εντυπώσεων του τοπίου, η μπανανιά φαντάζει ως αληθινή σαν ψεύτικη και έγκλειστη ως ψεύτικη για να είναι  αληθινή ζωγραφιά συγκρινόμενη με τις εξήντα  αποχρώσεις του πράσινου στην τάξη. Έτσι, οι μαθητές του σχολείου  στην συνέχεια  μόνοι τους επιθυμούν  να αυτοσχεδιάσουν  και να ανακαλύψουν  τον τρόπο με τον οποίο θα καταργήσουν  από το υποσυνείδητο τους την φοβία του λάθους.

Για ένα παιδί είναι πολύ σημαντικό κάτι που κάνει να μην είναι λάθος. Τα παιδιά επιστρατεύουν πρότυπα τα οποία έχουν υιοθετήσει από διάφορα παιχνίδια και εικόνες τις οποίες έχουν αφομοιώσει από την καθημερινότητα τους, καθώς δυσκολεύονται να εφεύρουν την δική τους γλώσσα επικοινωνίας. 

Σκοπός του χώρου είναι να λειτουργεί αυτόνομα ως κλειδί το οποίο ξεκλειδώνει την φαντασία. Στην συνέχεια να δημιουργεί την απαραίτητη οικειότητα ώστε η επιθυμία για παιχνίδι να βγαίνει αυτόματα. Ο δάσκαλος είναι απλά ο συντονιστής στο μεγάλο αυτό παιχνίδι της τέχνης. 

Αλληλένδετες στεγασμένες σκηνικές εικαστικότητες προτείνουν χωρικές διευθετήσεις και λειτουργίες χωρίς διακριτικά στοιχειά( ενδείξεις- επιγραφές- ταμπέλες ) στα πλαίσια των δικών τους μελημάτων και η στεγάζουσα τέχνη πχ της αρχιτεκτονικής προσαρμόζει τα οικοδομικά της ευρήματα για να παράσχει ευκαιρίες για δημιουργία νέων σχηματισμών νέων εικαστικών σημείων.

Οι ταμπέλες είναι διακριτικά στοιχεία της λειτουργίας των χώρων   πλέον αντικαθιστώνται από μοτίβα. Στον διάδρομο του ορόφου αντί για μια ταμπέλα που αναγράφει” αίθουσα των εικαστικών”, πλέον έχει αντικατασταθεί με μοτίβα και μια ζωγραφική μεταποίηση του τοίχου γύρω και πάνω στην πόρτα. Ακόμα  και το να βρεις την αίθουσα των εικαστικών να λειτουργεί ως παιχνίδι. Πρέπει να την ανακαλύψεις και τίποτα δεν είναι έτοιμο και προεικασμένο. 

Φυσικά όλα αυτά έγιναν μαζί με τα  παιδιά χωρίζοντας τα σε μικρές ομάδες εργασίας. Με τον τρόπο αυτόν ο χώρος έγινε ένας ζωντανός οργανισμός ο οποίος μεταβάλλεται συνέχεια. Κάθε μέρα ενεργοποιείται με κάτι νέο το οποίο εξάπτει συνέχεια την φαντασία. Η δημιουργία νέας φαντασίας είναι το μεγαλύτερο στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί από τον τρόπο που είναι στημένος ο χώρος.

Οι μικροί ζωγράφοι ως μικροί οικοδόμοι, ως μαινόμενοι σκηνογράφοι, ως επιτελεστές της καθημερινότητας οργανώνουν τον αναμενόμενα χώρο του σχολείου με  την εκει διαστρωμάτωση συμβολικών νοημάτων στην σύνδεση φύσης και πολιτισμού ή  στην αρχική αρχιτεκτονική  αποσάκωση  καθημερινής λειτουργίας των συναντήσεων μαθητών και διδασκόντων συντονιστών από κελιά αν μη τι άλλο μοναχών σε πολύβουες κυψέλες εθελοντικής εργασίας. 

Κατόπιν τούτου, ανάμεσα σε αποκρύψεις και φανερώσεις εικόνων  ο άφατος ενθουσιασμός των συμμετεχόντων ενθάρρυνε την καθημερινή χρήση των χώρων σαν χειρονακτική ανάπλαση των χώρων πριν ωριμάσουν σαν τόποι ώστε η ανθρώπινη δράση να τελετουργεί και να αφυπνίζεται παρά να σέρνεται στα χαρακώματα άλλης μια εκπαιδευτικής μέρας. Οι χώροι του σχολείου δεν είναι πλέον οι χώροι συνάθροισης, αλλά αναπαριστώμενοι χώροι δράσης. Η οχλαγωγία λειτούργει ευεργετικά όχι σαν καλλιτεχνικό κοκόρεμα, όπου κανείς  δεν σωπαίνει ανυπερθέτως είτε πλήττει είτε δεν πλήττει.

Στο σκηνογραφημένο πλέον κοινότοπο αρχιτεκτόνημα, των δημοσίων σχολείων, όπως στο σχολείο του  Πλακιά ,το μάθημα έχει την ευκαιρία της συνάντησης και της θεατρικότητας που απαιτείται. Η αφηρημένη προσήλωση των μαθητών έχει το περιεχόμενο μιας φευγαλέας ή βαθιάς αναδρόμησης, όπου περιεχόμενα διδακτικά εμπλέκονται με περιεχόμενα αναστοχαστικά και η δημιουργικότητα ξεχειλίζει και βιώνεται ως μεταγλωτική συγκέντρωση.

Στην μεταγλωτική συγκέντρωση, οι μαθητές ενισχύουν παραπάνω από έναν πυρήνα επεξεργασίας ερεθισμάτων ταυτόχρονα, δημιουργώντας βαθειά εμπειρία γνώσης.  

Με βάση το Χρώμα και με αφορμή το τοπίο που απλώνεται γύρω από το σχολείο ξεκινά μια μουσική, χρωματική και ζωγραφική σύνθεση η οποία δεν θέλει να επέμβει αντιγράφοντας την φύση, αλλά να συνυπάρξει με αυτήν ως συνοδοιπόρος. Έτσι, η κορυφογραμμή που απλώνεται στους τοίχους περιγράφει την φθορά του χρόνου ως αφήγηση που μετατρέπει το ωραίο σε υπέροχο ή αν θέλετε το απραγματοποίητο σε πραγματικό. 

Η διαφορά του ωραίου και του υπέροχου είναι ότι το υπέροχο κρύβει μια αίσθηση τραγικότητας και οριακότητας  και αυτό είναι που εξασφαλίζει το μυστήριο. Τα φυτά μέσα στον χώρο για το παιδί είναι  πρόσωπα, όπου χρειάζονται φροντίδα από την μεριά τους. Το φροντίζειν είναι παρόν. Αυτές δεν  είναι οι ασκήσεις για το σπίτι που έχουν τα παιδιά . Φροντίζουν τα φυτά και τον χώρο για τον οποίο δούλεψαν. Με λίγα λόγια η ζωγραφική που ντύνεται το εργαστήριο ως φόρεμα προμηνύει την μετάβαση σε ένα επέκεινα όπου τα όρια ενώνουν και δεν χωρίζουν με αποστάσεις. 

Αυτή η ζωγραφική διαδικασία η οποία λατρεύει το απόσπασμα και τον ακροβολισμό, μετουσιώνεται σε έναν κτιστό καθρέφτη, όπου η εντροπία που είχε κατακλύσει τον χώρο σπάει και ανατροφοδοτείται για μια νέα περίοδο, αλλά όχι πλέον ως κάτι άψυχο. Η ζωγραφική διαδικασία εμψυχώνει μια απλή άδεια και άσπρη αίθουσα. Ως μαθητής απλά κοιτάς και με το βλέμμα σου φαντάζεσαι και θαυμάζεις το ωραίο της φύσης έξω από το κτήριο και ξεχνάς την περίφραξη και τα κάγκελα που υπάρχουν στην αυλή του σχολείου. Τα παιδιά ως εικαστικοί πλέον  δι-ορθώνουν αυτό που πάει να χαθεί όταν οι άλλοι ακόμα το θαυμάζουν.

Όλα μεταλλάσσονται...

Δεν υπάρχει προσχέδιο και δεν υπάρχει πλάνο για το τι θα ακολουθηθεί στην συνθετική διαδικασία. Έπι τόπου σκαρίφημα στο σκαρίφημα, αναδύονται οι ανάγκες που έχει η εκπαιδευτική διαδικασία της τέχνης. Ο ρυθμός, η γραμμή και το χρώμα ενορχηστρώνονται σταδιακά από έναν αρμονικό και συνεχή έπι-θετικό διάλογο με το τοπίο, το περιβάλλον και την αίσθηση που γεννά η ενασχόληση των παιδιών γύρω από την τέχνη.  

Η βιομιμιση για το παιδί  είναι εργαλείο, διότι η φύση και η παρατήρηση της παρέχει τα πάντα ίσως και περισσότερα. Το βλέπουμε άλλωστε παντού πλέον σε όλους τους κλάδους της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της τεχνολογίας και της επιστήμης (Καλάτραβάς , αεροδυναμική σύμφωνα με το σχήμα των πουλιών, κλπ.).

Το παιδί δεν ζει οικοδομικά το κτήριο, ούτε μετακυλύει την οικοδομική κατάσταση των τοίχων που τον περιβάλει  ως περιορισμό ή σωφρονισμό ή ανούσιας στάσης για ένα πεντάωρο την ημέρα. 

Έτσι ένα σχολείο έπαψε να είναι πειθαρχικό παρκινγκ ή εκτονωτικό γύμνασμα και πολύ περισσότερο αχειραγώγητο συνεργατικό κτήριο όπου λειτουργούν απροειδοποίητες συνειδήσεις με πολλά εκφραστικά εργαλεία ισότιμα για τις δεξιότητες και τις αδεξιότητες. Το σχολείο πλέον είναι η μικρογραφία του κόσμου που δανείστηκε από τα παιδιά για να μορφοποιήσει την κοινωνία.

Ευχαριστίες:

Ευχαριστώ από καρδιάς τον διευθυντή του σχολείου και τους συνάδελφους εκπαιδευτικούς για την βοήθεια,την κατανόηση και για την στήριξη που έδειξαν. Τέλος, τις θερμές μου ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στα παιδιά, που χωρίς την δημιουργικότητά τους και τη συνεργασια τους, τίποτα από τα παραπάνω δεν θα ειχε περατωθεί  

Πανταζής Γιώργος,

Εικαστικός

_______________________________________________________________

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Οκακουρο Κακουζο, 1992. Το βιβλίο του τσαγιού. Ερατώ, Αθηνα. 

NUCCIO ORDINE, 2013. Η χρησιμότητα του άχρηστου. Άγρα, Αθήνα.

Παναγιώτης Πάγκαλος, 2011. Η σημασία του χρόνου στην σύγχρονη αρχιτεκτονική. Gutenberg, Αθήνα.

Ιωάννης Ε. Πυργιωτάκης, 2011. Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη. Πεδίο, Αθήνα.