Η μνημειακή σύνθεση του Γεωργίου Κουβελίδη οργανώνεται γύρω από πέντε βασικά, αλληλοδιαπλεκόμενα στοιχεία, που συγκροτούν ένα πολυσημικό και υλικό-εννοιολογικό πεδίο. Κάθε συστατικό λειτουργεί ως βραχίονας ιστορικών αναφορών, πολιτισμικής μνήμης και τοπικού και υπερτοπικού νοήματος, ενώ ταυτόχρονα συνδιαλέγεται με τα υπόλοιπα, μετατρέποντας το μνημείο σε ένα σύνθετο σύστημα σημείων.
1. Η ορειχάλκινη απεικόνιση του πεσόντα: το ανθρωπομορφικό και ενσώματο υπόστρωμα της μνήμης
Στο κέντρο της σύνθεσης βρίσκεται το ορειχάλκινο πορτρέτο του ήρωα. Δεν αποτελεί απλώς μνημειακή αναπαράσταση, αλλά πολυεπίπεδο σημειωτικό πεδίο. Η γλυπτική απόδοση ενσωματώνει πολλαπλές «υλικές εγγραφές» που αφηγούνται την εμπειρία της μετάβασης στον τόπο θανάτου:
– οι λεπτές γραμμώσεις στους ορίζοντες των γυαλιών — οι τελευταίοι ναυτικοί ορίζοντες κατά τη μετάβαση στην Κρήτη,
– οι ηλικιακές διαβαθμίσεις της μορφής, που υποδηλώνουν το «δικαίωμα» μιας ζωής που δεν ολοκληρώθηκε,
– οι ενχάρακτες ενδέρματες μυϊκές εντάσεις στα μάγουλα όταν τίθεσαι σε κατάσταση εφεδρείας,
– οι παράλληλες ενχαράξεις στα αυτιά, ως σημάδι αισθητηριακής ετοιμότητας,
– οι γραμμικές σκιάσεις πίσω από τα γυαλιά, λειτουργώντας ως μηχανισμοί «αισθητηριακής κορύφωσης».
Αυτά τα στοιχεία δεν είναι απλώς μορφοπλαστικές επιλογές· συνιστούν έναν κώδικα που μετατρέπει τη μορφή από αναπαράσταση σε βιωματική επίκληση, καθιστώντας το πρόσωπο φορέα ενός αφηγηματικού «ίχνους» της ζωής που διεκόπη.
2. Η σύνθεση λίθων ιγνιβρίτη: η γεωλογική υπόμνηση του τραύματος
Ο ιγνιβρίτης, με την εμφανή υφή και τη συμβολική του πυκνότητα, αποτελεί τη θεμέλια ύλη της σύνθεσης. Ως «πέτρινη σκιά του θανάτου», σχεδιαστικη λιθινη διαγραμιση σκιας πισω απο το βάθρο λειτουργεί ως φυσική και μεταφορική υπενθύμιση της βίαιης ιστορικής συνθήκης. Η επιλογή του δεν είναι τυχαία: η γεωλογική του δομή φέρει ίχνη θερμικής και εκρηκτικής μεταμόρφωσης, δημιουργώντας έναν υπόρρητο παραλληλισμό ανάμεσα στη γένεση του πετρώματος και την ανθρώπινη καταστροφή.^[1]
Η τοποθέτησή του ως βάσης της ορειχάλκινης μορφής αναδεικνύει έναν διάλογο ανάμεσα στο σταθερό, διαρκές και αναλλοίωτο του τοπίου και στην εφήμερη ανθρώπινη ζωή. Ο λίθος μετατρέπεται έτσι σε επιτελεστικό μέσο, διαμορφώνοντας έναν τόπο μνήμης που διατηρεί το γεγονός σε με μια γεωλογικη αφήγηση, μέσα από την υλικότητά του.
3. Ο ογκόλιθος λευκής κίσσηρης: το εντοπιοτυπικό ίζημα της μνήμης
Η λευκή κίσσηρη, συνδεδεμένη με τη γεωμορφολογία και την ιδιαίτερη υφή του πολυχνιάκου λεσβιακού εδάφους, λειτουργεί ως υλικό-τοπικό τεκμήριο. Η παρουσία της υπογραμμίζει το αδιάρρηκτο δέσιμο της ιστορικής μνήμης με τον φυσικό τόπο. Η πορώδης υφή της, η λευκότητα και η ελαφρότητά της, μαζί με τις περιελίξεις πορφυρών ιζημάτων σε δαντελωτή σπειρωειδή μορφή, δημιουργούν συμβολική αντίστιξη προς τη γκριζώδη, συμπαγή υλικότητα του ιγνιβρίτη.^[1] Εντός της σύνθεσης, αναδεικνύεται μια δομική αντιφωνία ανάμεσα στο φως και στο βάρος, στη διαπερατότητα και στην αδιαφάνεια.
Ως εντοπιοτυπικό στοιχείο, η κίσσηρη δεν είναι μόνο γήινο τεκμήριο, αλλά και πολιτισμικός δείκτης. Γεωλογικά, η εκροή της ξεκινά από τον Πολιχνίτο, ρέει ανατολικά, μεταμορφώνεται σε σκληρό ιγνιβρίτη και τελικά καταλήγει απέναντι στις ακτές της Μικράς Ασίας, τόπο καταγωγής του ήρωα. Η γεωλογική αναφορά ενσωματώνει έτσι και τη καταγωγική ιστορία του.
4. Οι πετροπιεστές του ελαιοτριβείου: εργαλειοποίηση της συλλογικής μνήμης
Οι πετροπιεστές, ευρεθέντες και επανενταγμένοι στο μνημειακό περιβάλλον, επιτελούν διπλή μετωνυμία. Αφενός παραπέμπουν στο αγροτικό παρελθόν και στη μακρά παραγωγική ιστορία του τόπου, αφετέρου, μέσω της μορφολογικής τους μετατόπισης προς εικόνα πυροβόλου, υποδηλώνουν τη βίαιη ρήξη που φέρνει ο πόλεμος στην καθημερινή προειλημμένη εικόνα . Με αυτόν τον τρόπο, τα εργαλεία της ειρηνικής παραγωγής μετατρέπονται σε δείκτες ιστορικής επιτάχυνσης και αιφνιδιασμού.
Η διττή λειτουργία τους εγγράφει το μνημείο σε μια ιστορική γραμμή όπου η αγροτική εργασία και η πολεμική σύγκρουση συγκλίνουν σε ένα σημείο ασυνέχειας. Ο πρώιμος καπιταλισμός εκβιομηχάνισε τη Λέσβο μέσω της μεταποίησης του ελαιολάδου, αλλά ταυτόχρονα έφερε στο προσκήνιο δύο παγκόσμιους πολέμους.
Η χαρουπιά, ως ζωντανό, εξελισσόμενο στοιχείο της σύνθεσης, εισάγει μια διάσταση οργανικότητας και διαρκούς αναγέννησης. Σε αντίθεση με την ακινησία των πετρωμάτων και του ορειχάλκου, το δέντρο μεγαλώνει, μεταμορφώνεται και ανταποκρίνεται στις εποχές. Η παρουσία του υπονομεύει τη δυαδικότητα ζωής/θανάτου, εντάσσοντάς την σε έναν κύκλο φυσικής ανακύκλωσης. Κατά τον Μπόυς, Γερμανό καλλιτέχνη, η χαρουπιά αντιστέκεται στη γραφειοκρατία — στο «πιστοποιητικό θανάτου» του ήρωα.^[2]
Ως χαρακτηριστικό στοιχείο του κρητικού τοπίου, η χαρουπιά λειτουργεί ταυτόχρονα και ως αναφορά του τόπου του θανάτου. Με αυτόν τον τρόπο, προσφέρει ένα οργανικό αντιστάθμισμα στην τραυματική διάσταση της ιστορικής μνήμης που ενσωματώνουν τα υπόλοιπα στοιχεία.
6. Η παρουσία του υπάρχοντος Ηρώων του Πολιχνίτου λειτουργεί ως άμεση σύνδεση της μνημειακής σύνθεσης με την ιστορική συνέχεια της κοινότητας. Η ενσωμάτωσή του ανασυνθέτει τη συλλογική μνήμη, δημιουργώντας γέφυρα ανάμεσα στο ιστορικό γεγονός και την επινοημένη μνημειακή αφήγηση του Κουβελίδη. Ως ιστορικό και φυσικό σημείο αναφοράς, ο παλαιός ήρωας μετατρέπεται σε άξονα αναφοράς και διάλογου, που συμπληρώνει και αντισταθμίζει τη δυναμική των πέντε βασικών στοιχείων, ενισχύοντας τη βιωματική εμπλοκή του θεατή και την αντίληψη της μνήμης ως ζωντανού, χρονικά συνεχούς πεδίου.Αξίζει να αναφερθεί ότι οι χαράξεις για την αρχιτεκτονική ενσωμάτωση του νέου μνημείου ελήφθησαν από το Ηρώο, ενώ υψομετρικά αναλογούν μεταξύ τους. Τα δύο μνημεία συστρέφονται στον κάθετο άξονα των πεζούλων πάνω στους οποίους ακουμπούν, και το πλάτος του Ηρώου, προεκτεινόμενο προς τα αριστερά, αποτελεί όριο του βάθρου.
Η μνημειακή σύνθεση του Γεωργίου Κουβελίδη συγκροτείται ως ένα πολυδιάστατο και φαινομενολογικά ενεργό πεδίο, όπου η υλικότητα, η τοπικότητα και η μνημονική λειτουργία συναντώνται σε έναν χωροχρονικά διευρυμένο διάλογο. Τα έξι βασικά στοιχεία —το ορειχάλκινο πορτρέτο, ο ιγνιβρίτης, η κίσσηρη, οι πετροπιεστές, η χαρουπιά και το υπάρχων Ηρώων του Πολιχνίτου— δεν αποτελούν απλώς συνθετικά μέρη ενός μνημείου, αλλά ανακλασεις πολυφωνικών σημασιών που ενεργοποιούν διαφορετικές όψεις της συλλογικής εμπειρίας.
Η συνύπαρξή τους συγκροτεί ένα σύστημα σημείων όπου η φυσική ύλη, η ανθρώπινη μορφή και τα οργανικά στοιχεία αρθρώνονται σε ένα συνεκτικό γλυπτικό αφήγημα. Το μνημείο δεν λειτουργεί ως στατικός τόπος μνήμης, αλλά ως δυναμική επιτελεστική κατασκευή που επιτρέπει στον θεατή να βιώσει την ιστορική εμπειρία μέσα από την αλληλεπίδραση με τα υλικά και τις συμβολικές τους φορτίσεις. Αναδεικνύεται έτσι σε έναν «επιταχυντή» της μνήμης, έναν μηχανισμό αναστοχαστικής εγγραφής του παρελθόντος στον δημόσιο χώρο.
Η σύνθεση του μνημείου Κουβελίδη υπερβαίνει τα όρια της παραδοσιακής μνημειακής γλυπτικής, προτείνοντας μια νέα, υλικό-εννοιολογικά προσανατολισμένη προσέγγιση, όπου η μνήμη δεν αποδίδεται μόνο με αναπαραστατικούς όρους αλλά προκύπτει ως συνέπεια της ίδιας της ύλης που συγκροτεί το έργο. Η δυναμική αυτή προοπτική προσφέρει ένα υπόδειγμα για τη σύγχρονη καλλιτεχνική αντιμετώπιση του τραύματος και της ιστορικής συνέχειας, θέτοντας το μνημείο ως ενεργό πεδίο συνάντησης ανάμεσα στον προσωπικό και τον συλλογικό χρόνο.
Το Μνημείο Κουβελίδη στον Πολιχνίτο ως σύγχρονη συντεθειμένη παράδοση
Η έννοια της «Συντεθειμένης παράδοσης» (invented tradition), όπως διατυπώνεται από τον Eric Hobsbawm στο The Invention of Tradition,^[3]αναφέρεται σε πρακτικές, τελετουργίες και συμβολικές διαδικασίες που, αν και πρόσφατα θεσμοθετημένες, δημιουργούν την εντύπωση ιστορικής συνέχειας με το παρελθόν. Τέτοιες παραδόσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα σε περιόδους ταχείας κοινωνικής αλλαγής, όταν οι παραδοσιακές δομές αποδυναμώνονται και οι κοινότητες αναζητούν σταθερά σημεία αναφοράς. Σύμφωνα με τον Hobsbawm, οι επινοημένες παραδόσεις δεν είναι πλασματικές· συνδυάζουν αυθόρμητες κοινωνικές πρακτικές με συνειδητή τυποποίηση και τελετουργικοποίηση, προσδίδοντας συνοχή και νοηματοδοτώντας το παρόν.
Η σύγχρονη κοινωνική εμπειρία χαρακτηρίζεται από έντονες διαδικασίες επιτάχυνσης της ιστορίας, όπου οι ταχείες κοινωνικές, πολιτικές και τεχνολογικές αλλαγές δημιουργούν αίσθημα αποσταθεροποίησης και απώλειας ιστορικής συνέχειας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα μνημεία λειτουργούν ως σταθερά σημεία αναφοράς και ως μέσα συγκρότησης νέων τελετουργικά οργανωμένων συστημάτων μνήμης.
Το Μνημείο Κουβελίδη στον Πολιχνίτο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της δυναμικής. Η σύνθεσή του —ορειχάλκινη απεικόνιση του πεσόντα, λίθοι ιγνιβρίτη, λευκή κίσσηρη, πετροπιεστές και χαρουπιά— δημιουργεί ένα πολυφωνικό σύστημα σημείων, όπου κάθε στοιχείο ενσωματώνει υλικό και συμβολικό φορτίο. Η επιλογή τοπικών υλικών συνδέει τη μνήμη με τον φυσικό τόπο, ενώ η χαρουπιά εισάγει οργανική συνέχεια και διαρκή χρόνο. Οι πετροπιεστές, μετασχηματισμένοι σε αναλογίες κανονιού, επισημαίνουν τη μετατροπή της καθημερινής ζωής και της εργασίας σε ιστορικό σημείο αναφοράς, εγγραφοντας τις αντιφάσεις της οικονομικοκοινωνικης ιστορίας.
Η λειτουργία του μνημείου μπορεί να αναλυθεί σε τρεις άξονες:
-
Σταθερότητα σε ταχύτατα μεταβαλλόμενο κοινωνικό πλαίσιο
Το μνημείο παρέχει τελετουργική ακινησία απέναντι στην κοινωνική και ιστορική επιτάχυνση(κοινωνική και οικονομική ερήμωση με σταθερή μετατροπή σε καλοκαιρινο θέρετρο ομοιδεατών), με την υλικότητα, τη μορφή και τη χωρική διάταξη να λειτουργούν ως επαναλαμβανόμενες αναφορές που σταθεροποιούν τη συλλογική μνήμη αλλά με εκφάνσεις περιγραφικές του μυθικού και του ιστορικού. -
Συγκρότηση συλλογικής ταυτότητας
Μέσω της σύνδεσης με τον τόπο και την τοπική ιστορία, το μνημείο συμβάλλει στη συγκρότηση κοινοτικής ταυτότητας και στην κατανόηση της ιστορικής συνέχειας της Λέσβου. Επιτελεί τη λειτουργία των επινοημένων παραδόσεων, εμφυσώντας αξίες, νοήματα και πρότυπα μνήμης μια και η μορφή του ήρωα μεταπηδά από την τελευταιά ενχάρακτη στήλη ονομάτων δεξιά του Ηρώου. -
Δημιουργία βιωματικής και τελετουργικής μνήμης
Η πολυσήμαντη υλικότητα και η χωρική σύνθεση επιτρέπουν ενεργό συμμετοχή του θεατή στη μνήμη, μετατρέποντας την ιστορική αναφορά σε πεδίο αλληλεπίδρασης, ενσωματώνοντας τον προσωπικό χρόνο στον συλλογικό.
Στο πλαίσιο των θεωρήσεων του Hobsbawm, το Μνημείο Κουβελίδη λειτουργεί ως «επιταχυντής της μνήμης»: αντισταθμίζει την απώλεια ιστορικής συνέχειας λόγω κοινωνικής επιτάχυνσης, δημιουργεί νέα τελετουργικά για τη σταθεροποίηση της συλλογικής ταυτότητας και ενσωματώνει τον τραυματικό χρόνο στον δημόσιο χώρο. Με την πολυδιάστατη προσέγγισή του, το μνημείο μετατρέπεται σε ενεργό εργαλείο μνήμης και κοινωνικής συνοχής, επιβεβαιώνοντας την ισχύ των επινοημένων παραδόσεων στη σύγχρονη μνημειακή πρακτική.
Χάρης Κοντοσφύρης 17/11/ 2025
[1]«Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών (EADD), Λαμέρα Σοφία «Ο Ιγκνιμβρίτης του Πολυχνίτου της νήσου Λέσβου», Βλ. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/26632
[2] Α/Thönges-Στριγγάρη, Ρέα, «Στην ανάγκη έρχομαι ως δέντρο. Οι 7000 Βελανιδιές του Joseph Beuys και η αισθητική της εξαφάνισης», Art22.Β/Σταθοπούλου, Ε. (2009). Η Καλλιτεχνική Απόφαση: Ο ρόλος της κοινωνικής συμμετοχής στο έργο του Joseph Beuys «7000 Βελανιδιές». Στο: 1ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο Τέχνης και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Ευγενίδειο Ίδρυμα. Διαθέσιμο στο: https://www.ekke.gr/projects/estia/Cooper/Praktika_Synedrio_Evgenidio/Files/Text_files/III_Paralliles_Sinedries/Eisigiseis/Stathopoulou_eisigisi.pdf
[3]Eric Hobsbawm & Terence Ranger (Eds.), The Invention of Tradition (Cambridge: Cambridge University Press, 1983).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου